نشریه دانش سلامت و دین

مدرسه تابستانی سلامت معنوی

مدرسه تابستانی سلامت معنوی در تاریخ 22 تا 25 مردادماه 1402 برگزار شد. این مدرسه با موضوع‌های درآمدی بر سلامت معنوی، با تدریس آقای دکتر مسعود آذربایجانی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ بازاندیشی و خودمراقبتی معنوی با تدریس سرکار خانم دکتر احمری؛ ذهن‌آگاهی با تدریس سرکار خانم دکتر خرمی؛ شایستگی ارائه مراقبت معنوی در بالین و مطالعات میان‌رشته‌ای و کاربست آن با تدریس سرکار خانم دکتر طاهری خرامه برگزار شد. در ادامه، گزارشی کوتاه از محتوای علمی مدرسه ارائه می‌شود.

سلامت معنوی

سلامت معنوی  به دو معنای معنویت سالم و سلامت بعد چهارم انسان در ارتباطات با خداوند و امور قدسی است. تعریف پذیرفته‌شده معنویت عبارت است از: فراروی ارادی و وجودی از مادی‌ات، انانیت و موقعیت در ابعاد بینشی، کنشی و گرایشی به سمت‌وسوی خداوند به‌عنوان کانون، مبدأ و مقصد معنویت که زمینه تجربه زیسته باطنی و عمیق‌تر را فراهم می‌کند. سلامت معنوی در اصطلاح متون روان‌شناسی دارای ویژگی‌های ارتباط با خداوند (قدرت برتر قدسی)، هدف‌داری و معناداری در زندگی، حالت بنیادین پویا و مثبتی از بودن (به باشی) و برخورداری، رویکرد کل‌نگرانه و هماهنگ‌کننده به هستی است و سرانجام، در ابعاد گوناگون شناختی، عاطفی و رفتاری نمودار می‌شود.

تعریف سلامت معنوی در قرآن کریم: حیات طیبه و قلب سلیم

1. زندگی پاک زمینه‌ساز و شرط لازم برای نیل به سلامت معنوی است: »منْ عمل صالحًا منْ ذکرٍ أوْ أنْثى وهو مؤْمنٌ فلنحْیینّه حیاةً طیّبةً» (نحل: 92)، «یا أیّها الّذین آمنواْ اسْتجیبواْ للّه وللرّسول إذا دعاکم لما یحْییکمْ واعْلمواْ أنّ اللّه یحول بیْن الْمرْء وقلْبه وأنّه إلیْه تحْشرون» (انفال: 24).

2. قلب سلیم غایت و نهایت نیل به سلامت معنوی و شرط کافی آن است»: یوْم الینفع مالٌ ولا بنون * إلّا منْ أتی اللّه بقلْبٍ سلیمٍ» (شعراء: 89)، «وإنّ من شیعته لإبْراهیم * إذْ جاء ربّه بقلْبٍ سلیمٍ» (صافات: 83 و 84).

3. قلب سلیم، باطن انسانی است که عاری از آفات شرک، شک، کفر، حسد، نفاق و دیگر گناهان در مراتب عمل، صفت (رذایل) و اعتقادات باشد.

4. رضایت حق مهم‌ترین شاخص راهبردی در مسیر سلامت معنوی است: «یهْدی به اللّه من اتّبع رضْوانه سبل السّالم ویخْرجهم مّن الظّلمات إلی النّور بإذْنه ویهْدیهمْ إلی صراطٍ مّسْتقیمٍ« (مائده:16).

مؤلفه‌های سلامت معنوی

1. شناخت معنوی؛ مانند معرفت خدا، بینش توحیدی؛
2. عواطف معنوی؛ مانند محبت به خدا و همدردی با خلق خدا؛
3. کنش معنوی؛ مانند شکر، عبادت، توکل، نیایش با خدا و احسان و نیکی به خلق خدا؛
4. ثمرات معنوی؛ مانند بینش معنوی در محاسبات زندگی و رفتار با دیگران و طبیعت، تاب‌آوری و صبر بر ناملایمات، مدارا و شرح صدر بر درشتی‌ها.

نیازها ‌و سلامت ‌معنوی

1. نیاز وجودی: تعلق و ربط به خدا (فقر وجودی)؛
2. ایمنی: استعاذه، هدایت و توکل؛
3. دوستی: محبت و پرستش خدا، مودت اولیاء الهی؛
4. کرامت: عزت‌نفس و آزادگی اخلاقی؛
5. خودشکوفایی معنوی: تجربه‌های معنوی، تقرب و لقاء الهی.

پیشگیری ‌و‌ سلامت‌ معنوی

پیشگیری اولیه: آموزش، تربیت، مراقبت؛

 پیشگیری ثانویه: هدایت، تواصی، تذکر؛

 پیشگیری ثالثیه: توبه، انابه و تضرع.

الگوی سلامت معنوی در قرآن کریم

چهار مفهوم تزکیه، حیات طیبه، تقوا و سلام (قلب سلیم)، به‌عنوان مؤلفه‌های اصلی سلامت معنوی بیان شده است.  

پریشانی معنوی

پریشانی معنوی را به‌صورت محدوده­ای از احساسات شامل آسیب­پذیری، اندوه و ترس از ناتوانی، افسردگی، تشویش، وحشت، انزوای اجتماعی و بحران‌های معنوی وجودی تعریف می­کنند. به لحاظ بالینی، پریشانی معنوی ممکن است به‌صورت عصبانیت، عزت‌نفس پایین، درد کنترل‌ناپذیر یا همراه با دیگر علائم بروز کند. پریشانی معنوی انواع مختلفی دارد؛ ازجمله درد معنوی، بیگانگی معنوی، اضطراب معنوی، گناه معنوی، فقدان معنوی، عصبانیت معنوی و ناامیدی معنوی.

میزان بروز پریشانی معنوی در بیماران با شرایط پزشکی خاص، با تخمین‌های گزارش‌شده بین 40 تا 73 درصد متغیر است. مطالعات نشان داده­اند که بیماران مسن­تر یا بیماران مبتلا به بیماری مزمن یا سرطان که پریشانی معنوی را تجربه می‌کنند، در معرض خطر پیامدهای سلامتی ضعیف، از قبیل سلامت جسمانی بدتر، کیفیت زندگی بدتر و افسردگی بیشتر هستند. با اینکه اطلاعات کمی در این زمینه وجود دارد، اما پریشانی معنوی ممکن است خطر مرگ‌ومیر بیشتر، حتی با کنترل عوامل جمعیتی، سلامت جسمانی و سلامت روانی را پیش‌بینی کند.

نیازهای معنوی

نیازهای معنوی می‌تواند شامل نیاز به امید، آرامش، توکل، اعتماد، مراقبت همراه با شفقت، درک و همدلی، برقراری ارتباط با خدا، تیم درمان، بیمار و حتی خانواده، معنا و هدف، دعا، و بخشش باشد. مهم‌ترین ویژگی نیازهای معنوی ازنظر اسلام این است که منشأ و خاستگاه آن فطرت انسان است و به نحوی، ارتباط انسان با خدا را تبیین می‌کند.

ارزیابی معنوی

ارزیابی معنوی به‌منظور ارائه مراقبت مؤثر، اخلاقی و جامع از بیمار انجام می‌گیرد؛ شامل:

 - غربالگری معنوی؛

- گرفتن تاریخچه معنوی؛

- ارزیابی کامل معنوی.

طرح مراقبت معنوی

بعد از تشخیص نیازهای معنوی، لازم است طرح مراقبتی متناسب با نیازهای مشخص‌شده طراحی گردد. مراقبت معنوی باید برای همه بیماران با هر دیدگاهی در دسترس باشد. نیازهای معنوی چهارچوبی برای برنامه مراقبت معنوی است.

مراقبت معنوی

مراقبت معنوی شامل ارائه حمایت و راهنمایی افراد بر اساس باورهای معنوی یا مذهبی آن‌هاست. مراقبت معنوی می‌تواند از سوی متخصصان مراقبت‌های بهداشتی، روحانیون یا دیگر افراد آموزش‌دیده ارائه شود. هدف از آن کمک به افراد برای غلبه بر پریشانی معنوی با فراهم کردن منابع و حمایتی است که برای یافتن معنا، هدف و امید نیاز دارند. مراقبت معنوی شامل تسهیل رشد معنوی، حمایت معنوی، همدلی، گوش دادن فعال، حضور و بودن در کنار بیمار، افزایش خودآگاهی و شوخ‌طبعی است.

خودمراقبتی معنوی

خودمراقبتی معنوی جنبه‌ای مهم از خودمراقبتی کلی است که شامل مراقبت از نیازهای معنوی ما برای دستیابی به سلامت روان و به‌زیستی بهتر است. خودمراقبتی معنوی می‌تواند مزایای سلامتی بسیاری داشته باشد؛ ازجمله کاهش استرس، افزایش خودآگاهی و بهبود سلامتی. تفکر و کشف ارزش‌ها و باورها، بازاندیشی، خودآگاهی، تمرینات معنوی مانند دعا، عبادت و مراقبه، تمرین شکرگزاری و حمایت اجتماعی از تکنیک‌های خودمراقبتی معنوی است. اولویت دادن به خودمراقبتی معنوی، به‌عنوان بخشی از خودمراقبتی کلی برای دستیابی به یک زندگی سالم و متعادل مهم است.

بازاندیشی

بازاندیشی فرایند بررسی افکار، احساسات و تجربیات درونی خود برای به دست آوردن درک عمیق‌تر از خود است که شامل وقت گذاشتن برای فکر کردن، ارزیابی و تفکر جدی درباره رفتارها، افکار، نگرش‌ها، انگیزه‌ها و خواسته‌هاست. بازاندیشی می‌تواند به افراد کمک کند تا زمینه‌های بهبود را برای پیشرفت شخصی شناسایی کنند و رشد شخصی قابل‌توجهی را به ارمغان بیاورند. بازاندیشی شیوه یادگیری مادام‌العمر ‌است که هدف از آن در فرایند یادگیری، ایجاد یادگیری معنی­دار، عمیق و اصلاح عملکرد و افزایش خودآگاهی از توانمندی‌های فردی و برخورد بهتر با مواجهات آینده می‌شود. این عنصر را می‌توان به‌عنوان یک استراتژی آموزشی بالینی در نظر گرفت که از طریق ایجاد ارتباط بین تجارب قبلی فراگیران با موقعیت فعلی، سبب تلفیق آموخته‏های تئوری و عملکرد بالینی آن‌ها می‌شود.

از میان تئوری‌های معروف بازاندیشی می‌توان گفت که تئوری بازاندیشی گیبس (1988) یکی از سه تئوری برجسته بازاندیشی عملکردی است. چرخه بازاندیشی گیبس به فرد کمک می‏کند تا چهار جنبه وجودی خود را کشف کند: چه می‏داند؟ چه احساسی دارد؟ چه چیز را چگونه انجام می‌دهد؟ چرا انجام می‌دهد؟ و پس‌ازاین مراحل، فرد برای مواجه با موقعیت‌های مشابه آینده اقدام یا برنامه از قبل پیش‌بینی‌شده‌ای را در ذهن خود می‌پروراند. چرخه بازاندیشی گیبس شامل شش مرحله‌ توصیف، احساسات، ارزیابی، تحلیل، نتیجه‌گیری و اقدام است.

ذهن‌آگاهی

ذهن‌آگاهی به‌عنوان توجه فعال، آگاهی پذیرا و عاری از قضاوت ازآنچه در لحظه جاری در حال وقوع است، تعریف می‌گردد. ذهن‌آگاهی توانایی کنترل اراده، غریزه و فرصتی برای اصلاح اشتباهات ناخودآگاه است. به‌عبارت‌دیگر، پرورش آگاهی و هوشیاری با تکیه بر مراقبت و زیر نظر گرفتن توجه و تجربیات در زمان حال بدون قضاوت کردن. تعریف کوتاه ذهن‌آگاهی، یعنی آگاهی از لحظه است.

مشخص شده است که شیوه‌های ذهن‌آگاهی در کاهش علائم افسردگی، اضطراب و استرس، بهبود تنظیم هیجانی، توجه و انعطاف‌پذیری شناختی و بهبود نتایج سلامت جسمانی، مانند کاهش فشارخون و بهبود عملکرد سیستم ایمنی مؤثر است. بااین‌حال، تحقیق درباره مراقبه ذهن‌آگاهی با تعدادی چالش مهم در طراحی مطالعه مواجه است که قابلیت تعمیم مطالعات موجود را محدود می‌کند و برای رفع این محدودیت‌ها و کشف راه‌های دیگر برای افزایش ذهن‌آگاهی، به مطالعات قوی‌تری نیاز است. برخی از تکنیک‌های ذهن‌آگاهی شامل تمرکز بر تنفس، اسکن بدن، خوردن کشمش، مراقبه و همین‌طور تمرینات غیررسمی ذهن‌آگاهی در زندگی روزانه است. در آموزش دادن به ذهن برای حضور در لحظه حال، درواقع به خودمان آموزش می‌دهیم که بیشتر ازنظر ذهنی در لحظه حال زندگی کنیم و درگیر واکنش‌های خود به افکار و احساساتمان نباشیم. مهارت ذهن‌آگاهی، در رویارویی با شرایط چالش‌برانگیز و موقعیت‌های دشوار، کاملاً مفید و کمک‌کننده است.

تحقیقات میان‌رشته‌ای

تحقیقات میان‌رشته‌ای نوعی پژوهش است که اطلاعات، داده‌ها، تکنیک‌ها، ابزارها، دیدگاه‌ها، مفاهیم یا نظریه‌های دو یا چند رشته یا مجموعه دانش تخصصی را به‌منظور دستیابی به درکی جامع‌تر از یک موضوع یا مشکل خاص ادغام می‌کند. تحقیقات میان‌رشته‌ای شامل همکاری بین محققان رشته‌های مختلف است که تخصص و دیدگاه منحصربه‌فرد خود را به مطالعه می‌آورند. این امر مستلزم ادغام رویکردهای تحقیق، نظریه‌ها، روش‌شناسی‌ها و روش‌ها برای مطالعه مسائل پیچیده است.

مزیت تحقیقات بین‌رشته‌ای

• افزایش خلاقیت و نوآوری از طریق ترکیب دیدگاه‌ها و تخصص‌های متنوع.
• توانایی مقابله با مشکلات پیچیده و واقعی که نیاز به رویکرد چندبعدی دارند.
• پتانسیل اکتشافات و راه‌حل‌های پیشگامانه که ممکن است در یک رشته امکان‌پذیر نباشد.

چالش‌ها

• موانع ارتباطی و زبانی بین محققان رشته‌های مختلف را ایجاد می‌کند.
• نیاز به همکاری و هماهنگی مؤثر بین اعضای تیم با سوابق و تخصص‌های متنوع.
• پتانسیل تضادها یا اختلاف‌نظرها به دلیل روش‌شناسی، نظریه‌ها یا رویکردهای متفاوت.

مهارت‌های موردنیاز محققان بین‌رشته‌ای

در تحقیقات میان‌رشته‌ای، شخصیت و نگرش محققان، حداقل به اندازه پایه و تخصص رشته برای موفقیت مهم است.

ویژگی‌های مفید عبارت‌اند از:

 • انعطاف‌پذیری، سازگاری، خلاقیت؛

 • کنجکاوی و تمایل به یادگیری از دیگر رشته‌ها؛

 • ذهنی باز در مواجهه با ایده‌هایی که از دیگر رشته‌ها و تجربیات می‌آیند؛

 • مهارت‌های ارتباطی و شنیداری خوب؛

• توانایی پر کردن شکاف بین تئوری و عمل؛

 • توانایی کار تیمی خوب.

ﻫﺪف ایدئال در پژوهش‌های میان‌رشته‌ای این است که ﻧﺘﺎﯾﺞ آن ﺑﻪ ﺣﻞ ﻣﺸﮑﻞ ﮐﻤﮏ ﮐﻨﺪ.

معیارهای انتخاب یک موضوع پژوهشی چیست؟

1. موضوع جزء موضوعات اولویت‌دار باشد؛
2. اجتناب از دوباره‌کاری در موضوع؛
3. قابلیت اجرا؛
4. مقبولیت سیاسی؛
5. باصرفه بودن (هزینه، اثربخشی)؛
6. فوریت نیاز به داده‌ها؛
7. ملاحظات اخلاقی.

به‌طورکلی، تحقیقات میان‌رشته‌ای در خصوص سلامت معنوی، یک حوزه مهم مطالعه است که می‌تواند به ما در درک بهتر پیوندهای بین دین، معنویت و سلامت کمک کند. با همکاری در زمینه‌های مختلف، محققان می‌توانند درکی جامع‌تر از تأثیر سلامت معنوی بر پیامدهای سلامتی به دست آورند.