نشریه دانش سلامت و دین

نام بخش مربوطه

عنوان مقاله

عبادت در سالمندی: اهمیت، فواید و چالش ها

نویسنده/ نویسندگان

نام و نام خانوادگی

وابستگی سازمانی

پست الکترونیک نویسنده رابط مکاتبات

آمنه حدادی

دکتری تخصصی رشته علوم قرآن و حدیث

ami.hadadi@gmail.com

متن مقاله

در دنیای صنعتی امروز، از سویی گسترش و پیشرفت دانش و ابزارهای پزشکی و ارتقای بهداشت عمومی جامعه، میزان مرگ‌ومیر را کاهش داده و از سوی دیگر، به دلیل کاهش موالید، به‌ویژه در ایران، نسبت جمعیت سالمند رو به افزایش است. سالمندی، تغییرات فیزیولوژیک طبیعی، پیش‌رونده و غیرقابل‌بازگشت است که قوای جسمی و روانی را تحت تأثیر قرار می‌دهد (عباسی، 1392). از‌این‌رو، پرداختن به دغدغه‌های سالمندان و از‌جمله آن­ها، امور معنوی از ضرورت­های کنونی جامعه علمی است. در این نوشتار، به دغدغه سالمندان در انجام عبادات توجه و تلاش شده است تا با مفاهیم موجود در میراث گران­قدر حدیثی، افق­های امیدوارکننده­ای به روی آنان باز شود.

 انسان برای تأمین سلامت معنوی خود در همه حال محتاج آن است که با خدای خویش ارتباط داشته باشد، با او سخن بگوید، نیازش را عرضه و او را عبادت کند. فرد مؤمن به این رویه انس دارد و با آن آرام و قرار می­گیرد «ألا بذکْر اللّه تطْمئنّ الْقلوب» (رعد: 28). بیماری و سالمندی از تجربه­های گریزناپذیر زندگی برای همگان است. نیاز به ارتباط با خداوند و استعانت از او، در این شرایط شدت می­یابد. در دوران سالمندی، بسیاری از افراد مشتاق یک ارتباط معنوی عمیق‌تر و احساس رضایت هستند. عبادت بستری را برای افراد مسن فراهم می‌کند تا معنا و هدف زندگی خود را بیابند و به آن‌ها کمک می‌کند تا در این مرحله آرامش و رضایت پیدا کنند. خداوند از زبان بنده برگزیده­اش ایوب، در هنگام ابتلا و بیماری در قرآن می­فرماید: «وأیّوب إذْ نادى ربّه أنّی مسّنی الضّرّ وأنت أرْحم الرّاحمین (انبیاء: ۸۳)؛ و ایوب را (به یاد آور) هنگامى که پروردگارش را خواند (و عرضه داشت) بدحالى و مشکلات به من روى آورده و تو مهربان‌ترین مهربانانى».

درگیر شدن در فعالیت‌های عبادی می‌تواند اثری مثبت بر سلامت عاطفی و سلامت روان سالمندان داشته باشد. عبادت فرصت‌هایی را برای ارتباطات اجتماعی، تقویت روابط و مشارکت در فعالیت‌های داوطلبانه ارائه می‌دهد و به سلامت، رضایت از زندگی و کیفیت زندگی افراد مسن کمک می‌کند (رمضانی و همکاران. 1401).

نیایش و عبادت لوازم و شرایطی دارد و توان و حوصله می­طلبد. محدودیت‌های فیزیکی، مانند مشکلات حرکتی یا دردهای مزمن، می‌تواند شرکت در مراسم عبادت را برای سالمندان چالش‌برانگیز کند. سالمندان ممکن است با چالش‌هایی، مانند محدودیت‌های فیزیکی و مسائل دسترسی در رسیدن به مکان‌های عبادت، محدودیت‌های حمل‌ونقل و تحرک، و انزوای اجتماعی یا تنهایی مواجه شوند که می‌تواند مانع مشارکت آن‌ها در خدمات عبادی شود. شناسایی و رفع موانعی که ممکن است وجود داشته باشد، برای بهره بردای هرچه بیشتر ایشان از عبادت بسیار مهم است.

افزون بر این، در بیماری و سالمندی، ضعف، کم­توانی و بی­حوصلگی بر وجود انسان غالب است و او را از نیایش و عبادت بازمی‌دارد. به دنبال این وضعیت، احساس رضایت­مندی از خویشتن در وجود چنین افرادی کاهش می­یابد (مرادی و همکاران. 1398) و خلأ ناشی از آن، به‌ویژه در افراد مؤمن سبب رکود وضعیت روحی و روانی می­شود. انسان بیمار یا کم­توان در این شرایط احساس می‌کند که از ارتباط قوی و مستمر با خدای خود دور افتاده و جریان کسب نور و رحمت الهی در او ضعیف شده است؛ درحالی‌که وی بیش از هر وقت دیگر به این ارتباط محتاج است و اطمینان از وجود آن می­تواند در وجودش آرامش و قوت قلب ایجاد کند و به دلیل تأثیرات روحی و روانی، شرایط جسمی بهتری برایش فراهم ­کند. ازاین‌رو، مسئله عبادت در بیماری و سالمندی، دغدغه‌ای هم برای آنان است که در چنین موقعیتی هستند و هم آنان که شاهدند و می­دانند روزی خود بدان مبتلا خواهند شد.

در این باب، احادیثی در میراث گران‌قدر اسلامی وجود دارد که بسیار امیدبخش است. شیخ کلینی درالکافی،روایتی را از امام صادق A نقل کرده است که روزی دیدند پیامبر سرشان را رو به آسمان بردند و سپس تبسم کردند. از ایشان دلیل رفتارشان را پرسیدند. ایشان جواب دادند: از دو فرشته­ای متبسم شدم که به زمین هبوط کردند تا در محل نماز همیشگی بنده صالح مؤمنی حاضر شوند و عبادت روز و شب او را ثبت کنند، اما او را در مصلایش نیافتند. به آسمان عروج کردند و به خداوند عرض کردند به سراغ فلان بنده مؤمن رفتیم تا عمل روز و شبش را ثبت کنیم، اما او را نیافتیم. خداوند فرمود برای این بنده تا هنگامی که در بستر بیماری است، همان‌قدر از خیر که پیش‌ازاین برایش در روز و شب می‌نوشتید، بنویسید (الکافی. ج 5، ص 307، روایت 4251). در روایت دیگری همین مضمون تکرار شده است. در این روایت نیز کلینی به نقل از امام باقر A و ایشان از پیامبر اکرم J نقل کرده­اند که هنگامی که بر یک مسلمان، ضعف کهولت غلبه می­کند، خداوند بر فرشتگانش امر می­فرماید که برای او آن عملی را ثبت کنند که وی درحالی‌که جوانی سرحال و سالم بوده است، می­نوشته­اند. همین‌طور وقتی مریض شد، مانند آن اعمال نیکویی که در سلامتی انجام داده است، بنویسند (الکافی. ج 5، ص 307، روایت 4252). در روایت دیگری آمده است: هنگامی که دو ملک مخصوص بنده مریض، در هر عصرگاه به نزد خداوند بالا می­­­روند، خداوند تبارک‌وتعالی می­فرماید چه چیزی برای بنده من در حال بیماری نوشته­اید؟ می­گویند: شکایت. خداوند می‌فرماید منصفانه نیست که بنده­ام را در بندی از بندهای خود قرار دهم و سپس او را از شکایت بازدارم. برای بنده من مانند آنچه در هنگام سلامتی نوشته­اید، بنویسید تا آن‌که او را از این بند خود آزاد کنم (الکافی، ج 5، ص 308، روایت 4255).

مضمون این روایات که در احادیث تکرار نیز شده است، نوعی بیمه مادام‌العمر برای انسان مؤمن است تا بداند در دوران بیماری و سالمندی که ممکن است طولانی هم باشد، هیچ‌گاه بهره­اش از آن بخش از خیر و رحمت الهی که به سبب عمل، نیایش و عبادت دریافت می‌شود کم نخواهد شد و تسکینی روحی و معنوی برای او خواهد بود که به ارتقای سلامت جسمی او نیز کمک خواهد کرد.

منابع

• حاجی‌زاده میمندی، مسعود؛ برغمدی، مهدی (1389). «رابطه عمل به باورهای دینی و رضایت از زندگی».مجله‌ سالمندی ایران. سال پنجم، شماره پانزدهم.
• رمضانی، طاهره؛ بهادری، فرزانه؛ زنجری، نسیبه (1401). «نقش مشارکت مذهبی در سلامت دوران سالمندی: یک مطالعه مروری یکپارچه».دین و سلامت. 10(1)، ص 31-45.

-       عباسی، صفورا (1392).روند سالمندی جمعیت ایران از گذشته تا افق ۱۴۲۰ با رویکردی به ویژگی‌های جمعیتی، اجتماعی و اقتصادی سالمندان بر اساس داده‌های سرشماری ۱۳۵۵ تا ۱۳۹۰. پژوهشکده آمار.

• کلینی، محمد بن یعقوب (1429 ق).الکافی، قم: دارالحدیث.
• مرادی، آسیه؛ حاتمیان، عبدالرضا؛ حاتمیان، پیمان؛ مروتی، فرامرز (۱۳۹۸). «رابطه عمل به باورهای دینی و امید با رضایت از زندگی سالمندان».رویش روان‌شناسی، ۸ (1)، ص 186.

جملات مهم (دو سه جمله)

• انسان برای تأمین سلامت معنوی خود در همه حال محتاج آن است که با خدای خویش ارتباط داشته باشد و او را عبادت کند. عبادت، نقشی حیاتی در ایجاد آرامش، معنا و ارتباط برای افراد مسن دارد. بااین‌حال، چالش‌ها و موانعی وجود دارد که می‌تواند مانع شرکت آن‌ها در مراسم عبادی شود. با شناسایی و رفع موانع در این زمینه، می‌توان نیازهای منحصربه‌فرد سالمندان را برآورده و به آن‌ها در ارتقای سلامتشان کمک کرد.