نشریه دانش سلامت و دین

تشریح جسد

گزیده‌ای از مباحث
در این جلسه، نخست توضیحاتی درباره معنای واژه «تشریح» داده شد و دسته‌بندی انسان‌ها به مؤمن و کافر و انواع کافر حربی و ذمی و... توضیح داده شد. همچنین، دو اصطلاح «حکم اولی» و «حکم ثانوی» و «حکم تکلیفی» و «حکم وضعی» توضیح داده شد و گفته شد که اجماع فقها بر این است که تشریح کافر حربی به حکم اولی جایز است؛ ولی در حکم تشریح کافر ذمی اختلاف‌نظر هست که برخی فقها آن را جایز و برخی آن را تابع قرارداد فی‌مابین کفار و مسلمانان می‌دانند.
در خصوص تشریح جسد مؤمن، دلایل حرمت تشریح بیان و بحث شد که خلاصه آن بدین شرح است:
1. تشریح، نوعی مثله کردن است و مثله کردن حرام قطعی است. در خصوص اصطلاح مثله کردن، بحث و توضیح داده شد که مثله کردن هم در جسد و هم در افراد زنده انجام می‌شود؛ ولی تشریح فقط در مورد اجساد انجام می‌شود و اینکه، مثله کردن بریدن عضو است به قصد توهین و تحقیر و انتقام‌جویی؛ درصورتی‌که تشریح با اهداف عقلایی انجام می‌شود، و نتیجه گرفته شد که تشریح جسد مصداق مثله کردن نیست؛ گرچه در عمل می‌شود اجزاء جسد را بسیار بیشتر از مثله کردن از هم جدا کرد.
2. حرمت هتک مؤمن: روایاتی ارائه شد مبنی بر اینکه مؤمن، حتی پس از فوت هم محترم است و باید احترامش حفظ شود و تشریح جسد نوعی هتک مؤمن به شمار می‌رود. این دلیل پذیرفته شد.
3. منع هرگونه دست‌کاری جسد در روایات: روایات متعددی به دست ما رسیده است که هرگونه دست‌کاری جسد، ولو کوتاه کردن مو و ناخن جسد را حتی اگر با حسن نیت انجام شود، ممنوع اعلام کرده است؛ به‌طور طبیعی، وقتی کوچک‌ترین دست‌کاری جسد ممنوع باشد، تشریح حرام قطعی خواهد بود. این دلیل نیز پذیرفته شد.
4. لزوم تعجیل در دفن مؤمن و عدم جواز تأخیر دفن او: روایات مختلفی بیان شد که نشان‌دهنده لزوم تسریع در تدفین میت بود و به‌طور طبیعی، تشریح به دلیل زمان‌بر بودن، مخالف این روایات به شمار می‌رود؛ ولی فقها تعجیل دفن میت را از مستحبات اعلام کرده‌اند، مگر اینکه تأخیر باعث بی‌احترامی به جسد شود. پس این دلیل هم ناکافی اعلام شد.
5. تعیین دیه برای آسیب زدن به جسد: از روایات مختلفی که برای آسیب وارده به جسد، دیه تعیین کرده است، می‌توان نتیجه گرفت که تشریح جسد و آسیب زدن به آن حرام است. این مورد، به دلیل عدم مطابقت و همراهی حکم تکلیفی با حکم وضعی رد شد و قابل قبول اعلام نشد.
در پایان، حکم اولی تشریح جسد مؤمن حرمت اعلام شد که تنها به شرط ضرورت و ... قابل رفع و تبدیل به حلیت است.

مدرس: دکتر احمد مشکوری
استادیار دانشگاه علوم پزشکی قم