نشریه دانش سلامت و دین

متن مقاله قرآن کریم که برای هدایت بشریت در همه روزگارها نازل شده، رهنمودهایی ارزنده‌ در رابطه با سلامت تن و روان انسان ارائه کرده است: «و ننزّل من الْقرْآن ما هو شفاءٌ و رحْمةٌ للْمؤْمنین (اسراء:82)؛ ما قرآن را نازل می‌کنیم که آن شفا و رحمت برای مؤمنان است». توجه به موضوع غذا و تغذیه را در قرآن کریم و روایات پیامبر اکرم  و امامان معصوم  فراوان می‌توان یافت (غفاری.1393: 109-97). زیتون میوه‌ای بهشتی است که در قرآن کریم، طب جدید و همچنین طب سنتی مورد توجه قرار گرفته است. زیتون بخشی از رژیم غذایی مدیترانه‌ای، مروج سلامت است که به‌عنوان دارو و غذا در سراسر جهان نیز استفاده می‌شود (امام‌جمعه و همکاران. 1396: 74-67). در کشورهای مختلف انواع متفاوتی از زیتون‌ها وجود دارد که در ذیل تنها به چند مورد آن اشاره می‌کنیم (رفیعی و همکاران،1392: 33-19).

 1. Arbequina olive: این زیتون‌ها کوچک و سبزرنگ هستند. منشأ آن‌ها اسپانیا و مزه آن‌ها هم کمی دودی است.

 2. oscanelle olive: منشأ این زیتون سواحل مدیترانه است. رنگ آن از سبز تا آبی تیره بوده و به فرم‌های باریک، گرد و بیضی‌شکل دیده می‌شود.

 3. Nicoise olive: این زیتون‌ها به رنگ سیاه ـ بنفش هستند و از مزه ترشی که دارند قابل تشخیص‌اند، و بیشتر در فرانسه رشد می‌کنند.

 4. Cerignola olive: منشأ این زیتون‌ها ایتالیا و بسیار بزرگ هستند و مزه شیرین دارند. نوع سیاه آن نرم‌تر از سبز است.

5. Raw green olive: این زیتون به‌صورت نارس و خام مصرف می‌شود و کمتر برای پختن و آشپزی از آن استفاده می‌کنند.

6. Marche olive: سطح خارجی این زیتون صاف است و پوستی نرم با رنگ قرمز دارد. این نوع زیتون بیشتر در یونان یافت می‌شود.

جایگاه زیتون در قرآن کریم

دین مبین اسلام به تمام ابعاد زندگی انسان توجهی خاص نشان می‌دهد. آموزه‌های دینی ما در خصوص گیاه زیتون که مستندات علمی امروز بر آن صحه دارد گواه این مطلب است؛ به‌طوری‌که دستورالعمل‌های خاص آن در قرآن کریم می‌تواند در راستای ارتقای سلامتی و طول عمر انسان و استفاده از منابع غذایی موجود در طبیعت کارگشا باشد.

از گیاهانی که در قرآن کریم از آن یاد و به آن قسم خورده شده، زیتون است؛ چراکه در آن خواص درمانی و دارویی بسیار زیادی نهفته است؛ به‌طوری‌که صاحب تقویم الابدان می‌فرماید که خواص زیتون زیاد و عدیده است (سجادی کبودی.1398: 73-66). نام زیتون شش بار در قرآن کریم آمده است. یک‌بار هم در سوره مؤمنون به‌طور غیرمستقیم از آن، به‌عنوان درختی که دارای روغن است یاد شده است. به عبارتی در قرآن، به تنها نوعی از روغن که اشاره شده روغن زیتون در آیه بیستم سوره مؤمنون، به‌عنوان بخشی از خوراک انسان است. طبق این آیه، مقصود از درخت و روغن احتمالاً درخت و روغن زیتون است (امام‌جمعه و همکاران. 1396: 74-67). در آیه 35 سوره نور، زیتون روغنی است که از درخت مبارک زیتون به دست می‌آید و این روغن پاک و خالص است (سجادی کبودی.1398: 73-66). افزون بر این، خداوند در سوره تین که از سوره‌های مکی قرآن است، سوگند پرمعنا به این میوه معجزه‌گر یاد کرده است: «وٱلتّین وٱلزّیتون: قسم به انجیر و زیتون»، همین کافی است تا مطمئن شویم این میوه در کنار طعمی خاص و منحصربه‌فرد، خواص شگفت‌انگیزی هم دارد. یاد کردن خداوند از زیتون در قرآن می‌تواند نشانه‌هایی از اسرار درون آن باشد؛ زیرا این یادآوری به‌صورت سوگند برای موارد باارزش صورت می‌گیرد (امام‌جمعه و همکاران. 1396: 74-67). خداوند در سوره عبس، آیات 32-24 ضمن دعوت انسان به تفکر درباره غذا، از انواع خوراک‌هایی که در اختیار انسان و چهارپایان قرار داده سخن گفته است؛ ازجمله دانه‌هایی که از زمین می‌رویند؛ انگور به همراه انواع سبزی‌ها، انواع میوه‌ها و به‌طور ویژه زیتون و خرما. آیات 21-19 سوره مؤمنون جای دیگری است که به ترتیب از انواع میوه و باغ، روغن زیتون، شیر و نهایتاً گوشت سخن به میان آمده است (تیموری و همکاران. 1400: 22-13).

در ذیل به برخی آیات قرآن درباره زیتون اشاره می‌شود:

١. «والتّین والزّیْتون (تین:1)؛ سوگند به انجیر و زیتون».

۲. «ثمّ شققْنا الْأرْض شقًّا فأنْبتْنا فیها حبًّا و عنباً و قضْباً و زیْتوناً و نخْلًا (عبس:29-26)؛ سپس زمین را به‌خوبی شکافتیم و در آن، دانه رویاندیم و نیز انگور و سبزی‌ها و زیتون و نخل خرما».

3. «ینْبت لکمْ به الزّرْع والزّیْتون والنّخیل والْأعْناب ومنْ کلّ الثّمرات (نحل:11)؛ برای شما به‌وسیله آن آب، زراعت و زیتون و خرما و انگور و از همه محصولات می‌رویاند».

۴. «الله نور السّماوات و الْأرْض مثل نوره کمشْکاةٍ فیها مصْباحٌ الْمصْباح فی زجاجةٍ الزّجاجة کأنّها کوْکبٌ درّیٌّ یوقد منْ شجرةٍ مبارکةٍ زیْتونةٍ لا شرْقیّةٍ و لا غرْبیّةٍ یکاد زیْتها یضی‌ء و لوْ لمْ تمْسسْه نارٌ نورٌ على نورٍ (نور: 35)؛ خدا نور آسمان‌ها و زمین است وصف نورش مانند چراغدانی است که در آن، چراغ پرفروغی است، و آن چراغ در میان قندیل بلورینی است که آن قندیل بلورین گویی ستاره تابانی است، [و آن چراغ] از [روغن] درخت زیتونی پربرکت که نه شرقی است و نه غربی افروخته می‌شود، [و] روغن آن [از پاکی و صافی] نزدیک است روشنی بدهد، گرچه آتشی به آن نرسیده باشد، نوری است بر فراز نوری».

5. «وجنّاتٍ منْ أعْنابٍ والزّیْتون والرّمّان (انعام:99)؛ و باغ‌هایی از انواع انگور و زیتون و انار».

6. «وهو الّذی أنْشأ جنّاتٍ معْروشاتٍ وغیْر معْروشاتٍ والنّخْل والزّرْع مخْتلفًا أکله والزّیْتون والرّمّان متشابهًا وغیْر متشابهٍ کلوا منْ ثمره إذا أثْمر (انعام:141)؛ و اوست که باغ‌هایی [که درختانش برافراشته] بر داربست و باغ‌هایی [که درختانش] بدون داربست [است] و درخت خرما و کشتزار با محصولات گوناگون و زیتون و انار شبیه به هم و بی‌شباهت به هم را پدید آورد. از میوه‌های آن‌ها هنگامی‌که میوه داد بخورید».

جایگاه زیتون در روایات اسلامی و طب ایرانی

افزون بر آیات متعددی که در قرآن آمده است، روایات زیادی هم درباره استفاده از زیتون و روغن آن در تعالیم دینی وجود دارد. در احادیث و روایات فراوانی، بر استفاده از زیتون، به‌منظور درمان بیماری‌ها و تضمین سلامتی تأیید شده است. پیامبر اکرم  فرمودند: «زیتون غذاى خوبى است، دهان را خوشبو مى‌گرداند و بلغم را مى‌برد و رنگ رخساره را صفا و روشنى مى‌بخشد، اعصاب را قوى می‌سازد و رنج و درد را برطرف مى‌کند و آتش غضب را فرومى‌نشاند» (مکارم الاخلاق. جلد 1، ص 362). همچنین از زبان امام علی  نقل شده است که ایشان فرمودند: [به خود] روغن زیتون بمالید و از آن بخورید؛ چراکه روغن تدهین (آرایش و بهداشت) نیکان و خورشت برگزیدگان است (دانشنامه قرآن و حدیث. ج 12، ص 519). ازنظر طب سنتی ایران نیز زیتون از گروه میوه‌ها و با طبیعت گرم و خشک است. حرارت و تشنگی را می‌نشاند و ملین است، برای کسانی که یبوست دارند کاربرد دارد و به دفع سموم از بدن کمک می‌کند (امام‌جمعه و همکاران. 1396: 74-67).

جایگاه زیتون از دیدگاه علوم نوین تغذیه

زیتون با داشتن ترکیبات استرولی، ترکیبات فنولی، اسیدهای چرب امگا 3 و امگا 9، ویتامین‌های A و E بر سلامت قلب و عروق، پوست و استخوان‌ها تأثیر مثبت دارد. اثر محافظتی ترکیبات مختلف گیاه و میوه زیتون در برابر برخی سرطان‌ها (ازجمله سرطان سینه)، بیماری‌های تحلیل‌برنده عصبی، التهابات، میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا، دیابت نوع یک و پرفشاری خون در بسیاری از تحقیقات مورد تأیید قرار گرفته است. روغن زیتون سبب بهبود پاسخ‌های ایمنی و التهابی می‌شود. استفاده از روغن زیتون را در رژیم‌های لاغری می‌توان توصیه کرد (Mahan&others,13thed,2021). از انواع روغن زیتون می‌توان به فوق بکر (دارای بیشترین کیفیت و خاصیت آنتی‌اکسیدانی)، روغن زیتون بکر (حاصل اولین روغن‌گیری در گرماست، بدون هیچ‌گونه پالایشی تولید می‌شود، و مزه آن کمی ملایم‌تر از نوع فوق بکر است)، روغن زیتون خالص (ترکیبی از روغن زیتون بکر و پالایش شده است. مواد مغذی، مانند ویتامین E آن کمتر از انواع قبلی است)، روغن زیتون تصفیه‌شده (از روغن زیتون بکر و با روش‌های پالایشی به دست می‌آید)، روغن گوشته زیتون (پایین‌ترین درجه روغن زیتون را داشته و مقادیر ویتامین‌های آن بسیار اندک دارد) روغن زیتون روشن و خیلی روشن (ترکیبی از روغن‌های زیتون پالایش‌شده‌ای است که با استفاده از مراحل شیمیایی از کم‌کیفیت‌ترین روغن زیتون تهیه می‌شود).

از ترکیبات مهم زیتون نیز می‌توان به اولئیک اسید (مؤثر در کاهش احتمال بیماری‌های قلبی ـ عروقی، دیابت، فشارخون بالا و دارای خواص ضدالتهابی)، آلفاکاروتن و آلفاتوکوفرول (دارای خواص آنتی‌اکسیدانی)، تیروزول و اولئوروپین (آنتی‌اکسیدان، ضد سرطان و ضد میکروب) و اولئوکانتال (ضد میکروب مانند هلیکوباکتر پیلوری، ضد سرطان معده و ضدالتهاب) اشاره کرد (رفیعی و همکاران.1392: 33-19).

مواد مغذی مختلف، به‌ویژه ترکیبات فنلی، مانند هیدروکسی تیروزول و تیروزول موجود در زیتون، آن را به عاملی محافظتی و پیشگیرانه در برابر استرس اکسیداتیو تبدیل کرده است. نتایج پزشکی مثبت زیتون بر رده‌های سلولی سرطانی و مدل‌های حیوانی نقش مؤثر آن را در درمان بیماری‌هایی مانند سرطان ثابت می‌کند (امام‌جمعه و همکاران. 1396: 74-67).

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

زیتون از گیاهانی است که در قرآن و تعالیم دینی و روایات اهل‌بیت  جایگاهی ویژه‌ دارد و استفاده از آن توصیه شده است. در قرآن کریم، بارها به‌صراحت از زیتون یاد شده است. در روایات متعددی مصرف آن اعم از میوه، برگ، چوب درخت، روغن و انواع ترکیبات مختلف مشتق از زیتون مورد تأکید قرار گرفته است. این میوه بهشتی همچنین در طب جدید و طب سنتی مورد توجه خاصی قرار گرفته است. طبق مطالعات، زیتون با داشتن اسیدهای چرب غیر اشباع و ترکیبات مختلف آنتی‌اکسیدانی (استرولی، ترکیبات فنولی و ویتامین‌های A و E) بر سلامتی انسان تأثیر مثبت دارد و موجب پیشگیری و کنترل بیماری‌های غیر واگیر مزمن می‌شود (سجادی کبودی.1398: 73-66). شاید این یافته‌های اندک، نمونه‌ای از گنجینه بی‌انتهایی باشد که در قرآن کریم و همچنین روایات اسلامی نهفته است و تنها افزایش علم و آگاهی بشر می‌تواند رمز گشای آن باشد (رفیعی و همکاران.1392:33-19).

7          منابع      - قرآن کریم

- غفاری، فرزانه (1393). «تغذیه سالم از نگاه قرآن». مجله علمی پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی زنجان، دوره 22. شماره 90. ص 97-109.

- امام‌جمعه، عباسعلی؛ شهنوازی، پروانه؛ حسنین، پریسا (1396). «بررسی اثرات فیزیولوژیک زیتون از دیدگاه قرآن و تغذیه». مجله طب سنتی اسلام و ایران. سال هشتم. شماره اول. ص 74-67.

- رفیعی، علیرضا، امجدی سورکی، ام‌البنین؛ قوی‌بنیه؛ خدیجه (1392). «زیتون و راز تأکید قرآن بر مصرف آن دین و سلامت» ۱ (۱):19-33.

- سجادی کبودی، پروین؛ آقاتبار رودباری، جمیله؛ راعی عباس‌آبادی، حمیده؛ ابراهیم‌پور، سهیل (1398). «مروری بر خواص گیاه زیتون از دیدگاه قرآن کریم و روایات». نشریه اسلام و سلامت. ۴ (۲): ۶۶-۷۳.

- تیموری، فرشاد؛ مختاری، ابراهیم؛ میرمیران، پروین (1400). «اصول تغذیه و خوراک از نگاه قرآن کریم: بررسی تمام آیات مرتبط با تغذیه در قرآن». قرآن و طب. ۶ (۳):13-22.

- طبرسى، حسن بن فضل (1365). مکارم الاخلاق. ترجمه میرباقری، سیدابراهیم. تهران‌. جلد 1، ص 362.

- محمدی ری‌شهری، محمد و همکاران (1390). دانشنامه قرآن و حدیث. قم: دارالحدیث. جلد 12، ص 519.

- Mahan L.K, Escott-Stump S, L. Raymond J. Krause’s Food & the Nutrition Care Process (13th Edition), 2021.

8          دو سه جمله کلیدی مقاله        -           زیتون، به‌عنوان دارو و غذا در سراسر جهان استفاده می‌شود.

-           از گیاهانی که در قرآن کریم از آن یاد و به آن قسم خورده شده، زیتون است.

-           یادکرد خداوند از زیتون در قرآن می‌تواند نشانه‌هایی از اسرار درون آن باشد.

-           در احادیث فراوانی بر استفاده از زیتون، به‌منظور درمان بیماری‌ها و تضمین سلامتی تأیید شده است.

-           زیتون با داشتن ترکیبات استرولی، ترکیبات فنولی، اسیدهای چرب امگا 3 و امگا 9، ویتامین‌های A و E بر سلامت قلب و عروق، پوست و استخوان‌ها تأثیر مثبت دارد.

-           اثر محافظتی زیتون در برابر برخی سرطان‌ها (ازجمله سرطان سینه)، بیماری‌های تحلیل‌برنده عصبی، التهابات، میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا، دیابت نوع یک و پرفشاری خون در بسیاری از تحقیقات مورد تأیید قرار گرفته است.

-           در قرآن بارها به‌صراحت از زیتون یاد شده، در روایات متعددی مصرف آن اعم از میوه، برگ، چوب درخت، روغن و انواع ترکیبات مختلف مشتق از زیتون مورد تأکید قرار گرفته است.

نویسنده

ابوالفضل محمدکریمی

            کارشناس مسئول تغذیه مرکز بهداشت شهرستان یک، معاونت بهداشتی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.

  Abolfazl.mkarimi@gmail.com