نشریه دانش سلامت و دین

بر پایه فطرت الهی و کرامت انسانی، کودک حق برخورداری از سلامت معنوی را دارد و سزاوار یادگیری و تعلیم اصول اعتقادی و ارزش‌های اخلاقی است تا در سایه عنایت به ابعاد وجودی و نیز بهره‌گیری از محیط پرورش مناسب و دوستدار کودک، زمینه رشد و تعالی او فراهم شود. تربیت معنوی کودکان، فرایندی حاصل از برنامه‌ریزی مستمر والدین در این زمینه است. متصدیان تربیت کودک نمی¬توانند به اقداماتی که در سنین اولیه کودکی انجام داده‌اند بسنده کنند. وقتی عوامل آسیب‌زا و بیماری‌زا در تمام زمان‌ها و مکان¬ها خطرآفرین است و همیشه احتمال انحراف از سلامت را زنده نگه می¬دارد، اقدامات سلامتی‌بخش و بیماری¬زد¬ا نیز باید پیوسته و در تمام دوران تربیت پیگیری شود؛ ازاین‌رو والدین باید برنامه‌ریزی لازم را داشته باشند. ازآنجاکه کودک در حال رشد است و در طول رشد تغییراتی در صفات و توانایی‌ها و روحیاتش روی می‌دهد، برنامه‌ریزی والدین نیز همواره باید به‌روزرسانی و متناسب با وضعیت فعلی کودک تنظیم شود (مقدادی، 2017). تقویت سلامت معنوی کودکان برای به‌زیستی و رشد کلی آن‌ها ضروری است. در ادامه، چند راهکار برای کمک به رشد معنوی کودکان آورده شده است:

تقویت روحیه دعا کردن

از عناصر مهم در معنویت، روحیه دعا کردن است که نوعی ابراز نیاز به درگاه الهی بوده، به همین دلیل در حدیث پیامبر اکرم ‌ عبادت،«هسته و مغز» نامیده شده است. دعا بستری است که بسیاری از معارف معنوی در آن جای می¬گیرد و ابزاری مهم در انتقال مفاهیم معنوی است. از توصیه¬های اسلامی و آداب دعا این است که انسان ابتدا برای دیگران دعا کند. این خود از اسباب اجابت دعاست. عمل به این توصیه افزون بر آثاری که در اجابت دعا دارد، می¬تواند آثار تربیتی داشته، روحیه همدلی با دیگران و به فکر دیگران بودن را در انسان تقویت کند. والدین نیز می‌توانند در برنامه تربیتی خود آموزش این فرهنگ زیبا در دعا کردن را مدنظر قرار دهند. موقعیت‌های گوناگونی وجود دارد که دعا کردن در آن‌ها توصیه شده است؛ مثل هنگام باریدن باران، رفتن به حرم اهل‌بیت ، بعد از نماز، و در ماه مبارک رمضان. والدین در این موقعیت¬ها می¬توانند ضمن توصیه کودک به دعا کردن، به او گوشزد کنند که ابتدا برای دوستان و نزدیکان و دیگر افراد جامعه دعا و سپس برای خود دعا کند. به این صورت دغدغه‌مند بودن در خصوص خواسته¬ها و نیازهای دیگران را به کودک آموزش دهند و کودکان را تشویق کنند تا برای درخواست کمک از خداوند دعا و از او تشکر کنند که آن‌ها را آن‌طور که هستند خلق کرده و دوست دارد (ساجدی، 1399).

احترام و اعتماد متقابل

کودک شخصیت والایی دارد که باید با او بر اساس معیارهای تربیتی که دارای تکریمی خاص است برخورد شود تا کودک در خود احساس شخصیت کرده، به ارزش وجودی خویش پی ببرد؛ مثلاً با او با احترام، همچون بزرگ‌ترها برخورد شود، او را مورد محبت و دلجویی قرار دهند و به صحبت‌ها و پرسش‌های او توجه شود. همچنین با آن‌ها در سطح چشم صحبت کنند، مؤدب باشند و به فضای آن‌ها احترام بگذارند. اگر در بین اعضای خانواده احترام و اعتماد متقابل وجود داشته باشد، نیازهای روانی و عاطفی آسان‌تر برآورده می¬شود و افراد احساس می‌کنند بدون اینکه شخصیتشان مورد تهدید قرار گیرد، می‌توانند ناراحتی و مشکلات خود را با دیگر اعضای خانواده در میان بگذارند. اگر والدین به نقاط مثبت فرزندان توجه و آن¬ها را تأیید و تکریم کنند، می‌توانند روحیه اعتمادبه‌نفس را در آن¬ها تقویت کنند. (گلی، 2017).

تقویت روحیه قدردانی

ازجمله روحیات معنوی، روحیه قدردانی و خوش¬بینی است. ویژگی قدردانی در دین اسلام، شامل شکرگزاری از نعمت‌های خدا و قدرشناسی و تشکر از نیکی‌های بندگان خداست. طبق احادیث، شکرگزاری موجب خشنودی و محبت خداوند می‌شود و به فرموده امیرالمؤمنین   خوش‌گمانی موجب آسایش دل و سلامتی دین و کم شدن ناراحتی و اضطراب انسان می¬شود؛ بنابراین خوش‌گمانی درعین‌حال که با رفع اضطراب و ناراحتی، سلامت روانی انسان را تقویت می‌کند، با سالم نگه‌داشتن دین انسان، ازجمله شاخص‌های سلامت معنوی نیز برشمرده می‌شود، اما باید توجه داشت که روحیه خوش‌بینی در فرهنگ اسلامی ذیل حسن ظن به خدا و ایمان به او تعریف می‌شود؛ به‌طوری‌که به فرموده امام باقر  کسی که روحیه خوش‌گمانی نداشته باشد، در واقع در ایمان او به خدای مهربان خللی وارد است؛ یعنی انسان مؤمن و معنوی ازآنجاکه همه وقایع را از سوی خدای حکیم و مهربان می¬بیند، از شرایط پیرامونش ابراز خشنودی می¬کند و انتهای مسیر را روشن و امیدبخش می¬شمارد. کسی که چنین روحیه‌ای داشته باشد همواره امید و محبتش به خدا بیشتر و بر معنویتش افزوده می¬شود.

ایجاد فضای معنوی

فضا و محیط از عوامل تأثیرگذار بر سلامت معنوی است. از زمان نوزادی می¬توان فضا و محیط را به‌سوی معنویت سوق داد. از مبانی سلامت معنوی، تأثیرپذیری انسان از محیط و فضای اطراف است. لذا در اسلام سفارش شده است که در اماکن عمومی، مثل مسجد، حرم و حسینیه حضور پیدا کنیم. انس به قرآن، تشویق به نماز و شرکت دادن کودکان در مراسم‌ها و محافل دینی و مذهبی باعث پرورش عواطف دینی کودک می‌شود که در تربیت معنوی کودک مؤثر است. کودک از سه‌سالگی این آمادگی را دارد که ضمن فراگیری آیات و دعاها در همراهی والدین برای شرکت در این مراسم‌ها از خود واکنش نشان دهد. در انتخاب مراسم‌هایی که والدین کودک خود را می‌برند باید دقت کرد که فراتر از طاقت و حوصله کودکان نباشد و آن‌ها را خسته نکند. بکوشیم این مجالس را برای کودک لذت‌بخش سازیم و شرکت در مجالس مختلف مذهبی خاطره‌ای خوش در ذهن کودک به‌جای بگذارد (مقدادی، 2017).

تقویت روحیه بخشندگی و همدلی

از روحیاتی که باید از کودکی زمینه¬سازی شود، روحیه بخشندگی است. صفت بخشندگی رابطه‌ای عمیق با معنویت دارد و باعث خشنودی خداوند می‌شود و از بافضیلت‌ترین صفات انسان و موجب زیبایی ایمان و معنویت است. با درگیر کردن کودکان در فعالیت‌های متفکرانه محبت و مراقبت، مانند هدیه دادن و کمک به جامعه، به کودکان بیاموزیم که به دیگران خدمت کنند و روحیه بخشندگی و همدلی را تقویت نمایند.

 امیرالمؤمنین  می¬فرمایند: دو ویژگی بخشندگی و پرهیز از گناه را در خود پدیدار کن؛ چراکه این دو، زینت ایمان هستند و از بهترین ویژگی¬های تو هستند؛ بنابراین والدین باید طوری کودک خود را تربیت کنند که باعث تقویت روحیه بخشندگی در او شوند. صفت دیگری که با بخشندگی نیز ارتباط دارد، روحیه همدلی و همدردی با دیگران و خود را جای دیگران گذاشتن است که به فرموده امیرالمؤمنین  موجب استواری در دیانت می¬شود. این روحیه خود منشأ بسیاری از رفتارهای نیک معنوی، ازجمله کمک به دیگران و افزایش صبر و تحمل در معاشرت¬هاست. به‌طور خاص، همدلی و مواسات با شیعیان و مؤمنان، از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ چراکه انسان معنوی با افرادی که بیشتر مورد عنایت خداوند هستند رابطه عاطفی عمیق‌تری دارد؛ به‌طوری‌که به فرموده امام باقر‌ اگر این رابطه عاطفی عمیق بین مؤمنان نباشد، نمی¬توان آن¬ها را شیعیان حقیقی نامید (ساجدی، 1399).

والدین با احیای فطرت و شخصیت و سوق دادن کودک به صفات پسندیده، انس به قرآن و نماز و سالم‌سازی محیط و تغذیه پاک، باید بستری مناسب در راستای بهره¬مندی از سلامت معنوی با هدف رشد و تعالی وی را فراهم آورند و با ارتقای آگاهی و نظارت صحیح، از هرگونه کج‌روی و انحراف کودک، به‌ویژه در عصر کنونی که با پیشرفت تکنولوژی زمینه تهدید و آسیب به سلامت معنوی گسترش یافته است، پیشگیری کنند. بنابراین، آموزش و ارتقای آگاهی والدین و مراقبین کودک درباره نحوه رفتار و تربیت کودکان مبتنی بر آموزه‌های دینی ضرورت دارد.

منابع

-           مقدادی م؛ جوادپور م. (2017). «نقش والدین در ارتقای سلامت معنوی کودکان در اسلام». مجله تاریخ پزشکی ـ علمی پژوهشی. 8(29), 83–117. https://doi.org/10.22037/mhj.v8i29.16746

-           گلی م. (2016). «نقش والدین در پرورش عزت‌نفس فرزندان و سلامت معنوی آنان از دیدگاه اسلام». مجله تاریخ پزشکی ـ علمی پژوهشی. 7(25), 101–128. https://doi.org/10.22037/mhj.v7i25.13355

-           ساجدی، ا (1399). به‌سوی آسمان؛ سلامت معنوی کودکان با نگرش اسلامی. فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران.

نویسنده

زهرا طاهری خرامه            مرکز تحقیقات سلامت معنوی، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران. ztaheri@muq.ac.ir