نشریه دانش سلامت و دین

جمع‌بندی مباحث صحت، سلامت و عافیت

در سه شماره پیشین، به اختصار به واژگان عافیت، سلامت و صحت در متون حدیثی اشاره شد. به اجمال، گفته شد که واژه صحت، بیش از دو واژه دیگر، بر بعد جسمی سلامت اشاره دارد؛ واژه سلامت بیشتر بر ابعاد فراجسمانی توجه داشته که در تعابیری همچون سلامت قلب، سلامت صدر، سلامت نفس و سلامت دین، ظهور یافته است و واژه عافیت نیز به مفهوم دوری از بلاها، مفهومی جامع‌تر داشته و شاید از این رو، در بیان معصومین(علیهم‌السلام) بر طلب عافیت از خداوند متعال در ادعیه گوناگون، تأکید ویژه‌ای شده است. با این همه، آنچه مهم به نظر می‌رسد، این است که ائمه (علیهم‌السلام) در دعاها و مناجات‌های خود، از هیچ یک از اینها چشم‌پوشی نکرده‌اند و به عبارت دیگر، هم صحت و هم سلامت و هم عافیت، از اهم درخواست‌های پیشوایان دین از درگاه خداوند متعال بوده است که اهمیت آنها را نمایان می‌سازد.
حضرت امام سجاد(علیه‌السلام) در دعای 23 صحیفه سجادیه، عافیت، صحت و سلامت را در کنار هم از خداوند متعال مسألت نموده‌اند: اللّهمّ صلّ على محمّدٍ و آله، و عافنی عافیةً کافیةً شافیةً عالیةً نامیةً، عافیةً تولّد فی بدنی الْعافیة، عافیة الدّنْیا و الْآخرة. و امْننْ علیّ بالصّحّة و الْأمْن و السّلامة فی دینی و بدنی، و الْبصیرة فی قلْبی، و النّفاذ فی أموری، و الْخشْیة لک، و الْخوْف منْک، و الْقوّة على ما أمرْتنی به منْ طاعتک، و الاجْتناب لما نهیْتنی عنْه منْ معْصیتک‏.
مرحوم دکتر محمدمهدی اصفهانی، لفظ نامیه (رشد و نمو کننده) را در دعای فوق، تداعی کننده مفهوم ارتقای سلامت دانسته‌اند که مفهومی نسبتاً جدید بوده و سلامت را نه یک نقطه پایان که مفهومی رو به تزاید و رشد و ارتقا می‌داند. علاوه بر آن، به نظر می‌رسد درخواست صحت و سلامت و عافیت برای بدن و دین و دنیا و آخرت، نگاه جامع‌نگر به انسان از منظر دین را مورد تأکید قرار می‌دهد. از چنین منظری، در آموزه‌های اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم‌السلام)، سلامت کامل انسان، در گرو دوری از آفات، بلایا و گرفتاری‌هایی است که ممکن است ابعاد مختلف وجودی وی را درگیر نماید. به بیان دیگر، اگرچه کل‌نگری در بیشتر متون و منابع، بر رویکرد چهاربعدی (زیستی، روانشناختی، اجتماعی، معنوی) و گاه با ابعاد بیشتر تأکید می‌شود، در نگاه اسلامی، انسان به عنوان موجودی یکپارچه با نیازهایی دانسته‌اند که مفهومی نسبتاً جدید بوده و سلامت را نه یک نقطه پایان که مفهومی رو به تزاید و رشد و ارتقا می‌داند. علاوه بر آن، به نظر می‌رسد درخواست صحت و سلامت و عافیت برای بدن و دین و دنیا و آخرت، نگاه جامع‌نگر به انسان از منظر دین را مورد تأکید قرار می‌دهد. از چنین منظری، در آموزه‌های اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم‌السلام)، سلامت کامل انسان، در گرو دوری از آفات، بلایا و گرفتاری‌هایی است که ممکن است ابعاد مختلف وجودی وی را درگیر نماید. به بیان دیگر، اگرچه کل‌نگری در بیشتر متون و منابع، بر رویکرد چهاربعدی (زیستی، روانشناختی، اجتماعی، معنوی) و گاه با ابعاد بیشتر تأکید می‌شود، در نگاه اسلامی، انسان به عنوان موجودی یکپارچه با نیازهایی یکپارچه، از کلیتی برخوردار است که اصالت آن با روح انسانی است و روح با اتصال خود به ذات لایزال الهی، حرکتی در مسیر الهی را دنبال می‌کند و سایر ساحت‌های وجودی وی مانند جسم، در ذیل روح و در خدمت آن تعریف می‌شود و بدین‌ترتیب، انسانی که واقعاً در مسیر الهی قرار گرفته باشد، سلامت حقیقی برای او قابل دستیابی است. از این منظر، نه تنها سلامت مطلوب فرد از نظر عینی، قابل حصول است، بلکه از آنجا که چنین فردی همه چیز را در ذیل خواسته‌های الهی می‌بیند، بیماری و نقص‌عضو و مشکلات احتمالی دیگر نیز مانع رضایت‌مندی و تلاش و مجاهدت او در مسیر کمال نخواهد بود و رضایت و شکرگزاری و بهره‌گیری از تمامی ظرفیت‌ها و فرصت‌ها و لحظه‌ها برای او در اولویت قرار می‌گیرد. ابعاد اجتماعی سلامت نیز در پرتو آموزه‌هایی چون تولی و تبری و امر به معروف و نهی ا زمنکر و جهاد و حج و هرآنچه بر رعایت حقوق دیگران و ایفای آموزه‌هایی چون تولی و تبری و امر به معروف و نهی ا زمنکر و جهاد و حج و هرآنچه بر رعایت حقوق دیگران و ایفای تکالیف در قبال آنان اشاره دارد، اعتلا می‌یابد که جهت‌گیری آن نیز به سمت خداوند خواهد بود. بدین‌گونه است که تعبیر قلب سلیم در ادبیات قرآنی، بر سلامت کامل انسان اشاره دارد که تمام تعلقات انسانی در ذیل تعلق او به خداوند متعال، معنی و مفهوم می‌یابد و هرآنچه از اعتقادات، اخلاق، معنویت، مناسک، عملکرد، سبک زندگی و مانند آن که در دایره دین تعریف می‌شود و از همین رو، دوری از گناهان بر طبق احادیث که ذکر برخی از آنها در شماره‌های پیشین گذشت، بیماری تلقی شده‌اند و توبه در صورت آلوده شدن به گناه، شفابخش وجود انسان می‌باشد. از ادعیه زیبای سیدالساجدین(علیه‌السلام)، دعای زیر است:

اللّهمّ صلّ علی محمّدٍ ‌و‌ آل‌ محمّدٍ ‌و‌ ارزقنی سلامة الصّدر من‌ الحسد حتی لا‌ أحسد أحداً من‌ خلقک علی شیءٍ من‌ فضلک ‌و‌ حتّی لا أری نعمةً من‌ نعمک علی أحدٍ من‌ خلقک فی‌ دینٍ أو‌ دنیا أو‌ عافیةٍ أو‌ تقوی أو‌ سعة أو‌ رخاءٍ إلا رجوت لنفسی أفضل ذلک بک ‌و‌ منک وحدک لا‌ شریک لک: خدایا بر محمد ‌و‌ آلش رحمت فرست، ‌و‌ دلم را‌ از‌ حسد پاک ساز تا‌ بر احدی از‌ آفریدگانت به‌ علت چیزی از‌ فضل ‌و‌ احسانت حسد نبرم، ‌و‌ تا‌ آن که نعمتی از‌ نعمت‌هایت را، در‌ دین یا‌ دنیا، یا‌ عافیت یا‌ تقوی یا‌ سعه رزق یا‌ آسایش، بر احدی از‌ خلق تو‌ نبینم مگر آنکه بهتر از‌ آن‌ را‌ به‌ لطف تو‌ ‌و‌ از‌ جانب تو‌ ای‌ خدای یگانه بی‌شریک آرزو کنم.
أللّهمّ صلّ علی محمّد ‌و‌ آله ‌و‌ ألبسنی عافیتک ‌و‌ جلّلنی عافیتک ‌و‌ حصّنّی بعافیتک ‌و‌ أکرمنی بعافیتک ‌و‌ أغننی بعافیتک ‌و‌ تصدّق علیّ بعافیتک ‌و‌ هب لی عافیتک ‌و‌ افرشنی عافیتک ‌و‌ أصلح لی عافیتک ‌و‌ لا‌ تفرّق بینی ‌و‌ بین عافیتّک فی‌ الدّنیا ‌و‌ الاخرة: خدای بر محمد ‌و‌ آلش رحمت فرست، ‌و‌ خلعت عافیت را‌ بر من‌ بپوشان، ‌و‌ مرا به‌ عافیتت فراگیر، ‌و‌ به‌ عافیتت محفوظ دارد، ‌و‌ به‌ عافیت بی‌نیاز کن، ‌و‌ عافیتت را‌ بر من‌ صدقه کن، ‌و‌ عافیت را‌ به‌ من‌ ببخش، ‌و‌ عافیتت را‌ برایم بگستران، ‌و‌ عافیتت را‌ بر من‌ شایسته ساز ‌و‌ میان من‌ ‌و‌ عافیتت در‌ دنیا ‌و‌ آخرت جدایی میفکن. اللّهمّ صلّ على محمّدٍ و آله، و عافنی عافیةً کافیةً شافیةً عالیةً نامیةً، عافیةً تولّد فی بدنی الْعافیة، عافیة الدّنْیا و الْآخرة. و امْننْ علیّ بالصّحّة و الْأمْن و السّلامة فی دینی و بدنی، و الْبصیرة فی قلْبی، و النّفاذ فی أموری، و الْخشْیة لک، و الْخوْف منْک، و الْقوّة على ما أمرْتنی به منْ طاعتک، و الاجْتناب لما نهیْتنی عنْه منْ معْصیتک‏: خدایا بر محمد ‌و‌ آلش رحمت فرست ‌و‌ مرا عافیتی بی‌نیاز کننده ‌و‌ شفادهنده ببخش که از‌ دسترس بیماری‌ها ‌و‌ علت‌ها بالاتر ‌و‌ در‌ کشاکش عمر رو‌ به‌ فزونی باشد، عافیتی که در‌ بدنم تولید عافیت کند: عافیت در‌ دنیا ‌و‌ آخرت ‌و‌ الهام فرمای بر من‌ به‌ تندرستی، امنیت، ‌و‌ سلامت دین ‌و‌ بدن، ‌و‌ بصیرت قلبی، ‌و‌ پیشرفت در‌ کار، ‌و‌ بیم ‌و‌ هراس از‌ تو، ‌و‌ قدرت بر انجام طاعتی که مرا به‌ آن‌ فرمان داده‌ای، ‌و‌ اجتناب از‌ معصیتی که مرا از‌ آن‌ نهی فرموده‌ای.

علیّ بعافیتک ‌و‌ هب لی عافیتک ‌و‌ افرشنی عافیتک ‌و‌ أصلح لی عافیتک ‌و‌ لا‌ تفرّق بینی ‌و‌ بین عافیتّک فی‌ الدّنیا ‌و‌ الاخرة: خدایا بر محمد ‌و‌ آلش رحمت فرست، ‌و‌ خلعت عافیت را‌ بر من‌ بپوشان، ‌و‌ مرا به‌ عافیتت فراگیر، ‌و‌ به‌ عافیتت محفوظ دار، ‌و‌ به‌ عافیت بی‌نیاز کن، ‌و‌ عافیتت را‌ بر من‌ صدقه کن، ‌و‌ عافیت را‌ به‌ من‌ ببخش، ‌و‌ عافیتت را‌ برایم بگستران، ‌و‌ عافیتت را‌ بر من‌ شایسته ساز ‌و‌ میان من‌ ‌و‌ عافیتت در‌ دنیا ‌و‌ آخرت جدایی میفکن. اللّهمّ صلّ على محمّدٍ و آله، و عافنی عافیةً کافیةً شافیةً عالیةً نامیةً، عافیةً تولّد فی بدنی الْعافیة، عافیة الدّنْیا و الْآخرة. و امْننْ علیّ بالصّحّة و الْأمْن و السّلامة فی دینی و بدنی، و الْبصیرة فی قلْبی، و النّفاذ فی أموری، و الْخشْیة لک، و الْخوْف منْک، و الْقوّة على ما أمرْتنی به منْ طاعتک، و الاجْتناب لما نهیْتنی عنْه منْ معْصیتک‏: خدایا بر محمد ‌و‌ آلش رحمت فرست ‌و‌ مرا عافیتی بی‌نیاز کننده ‌و‌ شفادهنده ببخش که از‌ دسترس بیماری‌ها ‌و‌ علت‌ها بالاتر ‌و‌ در‌ کشاکش عمر رو‌ به‌ فزونی باشد، عافیتی که در‌ بدنم تولید عافیت کند: عافیت در‌ دنیا ‌و‌ آخرت ‌و‌ الهام فرمای بر من‌ به‌ تندرستی، امنیت، ‌و‌ سلامت دین ‌و‌ بدن، ‌و‌ بصیرت قلبی، ‌و‌ پیشرفت در‌ کار، ‌و‌ بیم ‌و‌ هراس از‌ تو، ‌و‌ قدرت بر انجام طاعتی که مرا به‌ آن‌ فرمان داده‌ای، ‌و‌ اجتناب از‌ معصیتی که مرا از‌ آن‌ نهی فرموده‌ای.

منابع:

صحیفه سجادیه

دکتر سیدمحسن فروتن، سلامت معنوی اسلامی از دیدگاه مرحوم استاد دکتر محمدمهدی اصفهانی. فصلنامه ارتقای سلامت

نویسنده:

دکتر مرتضی حیدری

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم