نشریه دانش سلامت و دین

شیر مادر در آیات قرآن

شیرخوارگی، دوران بسیار مهمی در زندگی هر انسان است. کودکی که در دوران اولیه زندگی خود تغذیه مناسب داشته باشد، به رشد جسمانی کامل دست یافته و در آینده، فردی تندرست و شاداب خواهد بود. در این میان، شیر مادر معجزه‌ای است که اثرات مفید آن در سلامتی جسم و جان شیرخوار، دانشمندان را متحیر کرده است و هر چه بر دانش و تجربه بشر افزوده می‌شود، این اثرات مفید آشکارتر می‌شود.
ما در این نوشتار بر آن نیستیم که  یافته‌های علمی درباره اثرات مفید شیر مادر را ذکر کنیم، بلکه بر آنیم که با رجوع به قرآن، این معجزه الهی و آیین زندگی، نظر قرآن در مورد شیر مادر را بدانیم. زیرا باور داریم که اجرای کامل و دقیق احکام الهی در زندگی، سلامت جسم و جان انسان را به همراه دارد.
تغذیه کودک به ویژه زمان شیرخوارگی مورد توجه شارع مقدس قرار گرفته و برای آن احکامی مقرر کرده است. در قرآن کریم آمده است: «و مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر می‌دهند. این حکم برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را کامل کند و خوراک و پوشاک مادران در حد متعارف بر عهده پدر کودک است.(1)»
این مسئله در دین اسلام به قدری اهمیت دارد که خداوند متعال در قرآن کریم در کنار مسائل مهمی همچون توحید، ولایت و جهاد،آیاتی را بدان اختصاص داده است. در قرآن کریم، هفت بار سخن از شیر مادر به میان آمده است: آیه 233 سوره بقره، آیه 15 سوره احقاف، آیه 14 سوره لقمان، آیه 23 سوره نساء، آیه 6 سوره طلاق،آیه 2 سوره حج، آیات 7 و 12 سوره قصص. از این میان، سه آیه به طور مستقیم درباره شیر مادر سخن گفته‌اند:

1)    آیه 233 سوره بقره
«و مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می‌دهند. این برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند و بر آن کس که فرزند برای او متولد شده (پدر) لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته (در مدت شیر دادن) بپردازد ... نه مادر حق ضرر زدن به کودک را دارد و نه پدر ... و اگر آن دو با رضایت یکدیگر نه مادر حق ضرر زدن به کودک را دارد و نه پدر ... و اگر آن دو با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را- زودتر- از شیر بازگیرند، گناهی برآنها نیست و اگر خواستید دایه‌ای برای فرزندان خود بگیرید، گناهی بر شما نیست؛ به شرط این که حق گذشته مادر را به طور شایسته بپردازید.(2)»
در این آیه چندین دستور و نکته پیرامون شیر دادن نوزادان مطرح است. نخست می‌فرماید: «مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می‌دهند.» «والدات» جمع «والده» به معنای مادر است بر خلاف واژه «أمّ» که معنی وسیع‌تری دارد که گاه به مادر یا مادر مادر و گاه به ریشه و اساس هر چیزی اطلاق می‌شود.(3)  کلمات أب و والد نیز به همین صورت می‌باشند. توضیح بیشتر این که پیامبر «أب» امت است، چنان‏ که رسول اکرم به امیرمؤمنان فرمود: «أنا و أنت أبوا هذه الامّة»(4) کسی که از مهمانان تفقّد می‌کند «ابو الاضیاف» و کسی که جنگ را تهییج می‌کند «ابوالحرب» است. عمو و جد را نیز «أب» گویند و معلّم را هم مشمول عنوان «أب» می‌دانند، در حالی‌که هیچ‏کدام از این مصادیق أب را والد نمی‌گویند. واژه امّ نیز مانند أب، اعم از والده است و مصادیق فراوانی دارد که بر هیچ‏کدام آنها «والده» اطلاق نمی‌شود. امّ الکتاب، امّ القری، امّ الجیش و امّه هاویة و... از این قبیل هستند.(5)
کلمه «یرضعن» در این آیه به معنای انشا می‌باشد نه اخبار، بنابراین، جمله: «والولدت یرضعن اولادهنّ حولین کاملین» جمله‌ای خبری به داعی انشا است؛ یعنی بر مادران لازم است که فرزندان خود را دو سال کامل شیر دهند. گفتنی است که مفاد این جمله انشایی، حکم ارشادی است نه مولوی؛ یعنی مصلحت کودک می‌طلبد که دو سال کامل از شیر مادر بخورد، زیرا شیر مادر برای تأمین سلامت کودک بسیار مؤثر است و در مسائل روانی و اخلاقی او نیز بی‌اثر نیست، پس بر مادران واجب نیست که کودک را دو سال کامل شیر بدهند، چنان‌که هیچ فقیهی به آن فتوا نداده است. احتمال دارد شیر دادن مادر مستحب مولوی باشد. البته اگر قید «لمن اراد ان یتمّ الرّضاعة» نمی‌بود، آیه در وجوب ظهور داشت(6).
از کلمه «حولین» شیر دادن تا دو سال فهمیده می‌شود؛ ولی چون در عرف گاه از روی تسامح بر کمتر از دوازده ماه نیز یک سال گفته می‌شود، چنان‌که نه ماه را یک‏ سال درسی می‌نامند، ازاین‏رو، وصف«کاملین» آمده است؛ نظیر «تلک عشرةٌ کاملة»(7) که برای رفع ابهام است. در شرع، احکام فقهی بر حول کامل مترتب است تا مسامحه عرفی نشود. پس برای روشن شدن مراد و اینکه منظور از «حول» در اینجا سال کامل است، "حولین کاملین" گفته شده است.(8)
نکته‌ای که وجود دارد این است که با توجه به اینکه در ادامه آیه ذکر می‌شود که مادر می‌تواند از شیر دادن به نوزاد خودداری کرده و کودک را از شیر دایه سیراب کند، ولی شارع مقدس اولویت و اصالت را به شیر مادر می‌دهد و ابتدا می‌فرماید: «مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می‌دهند» و سپس می‌فرماید: «اشکالی ندارد که دایه ای برای فرزندان خود بگیرید» که این مطلب نشانه اهمیت شیر مادر و خواص آن برای نوزاد خود می‌باشد ، به‌ویژه که تغذیه جسم و جان نوزاد در این مدت با شیر و عواطف مادر پیوند ناگسستنی دارد. شهید ثانی (ره) در شرح لمعه می‌گوید: مستحب است نوزاد را مادرش شیر دهد؛زیرا شیر مادر با مزاج طفل سازگارتر است؛ چون طفل در رحم از خون مادر تغذیه می‌کند.(9) پیامبر اکرم (ص) نیز در حدیثی همین مطلب را تأیید نموده و می فرمایند: هیچ شیری برای کودک بهتر از شیر مادرش نیست(10). مشابه این حدیث نیز از امیرالمؤمنین، حضرت علی (علیه‌السلام) روایت شده است که: هیچ شیری برای کودک، پربرکت‌تر از شیر مادرش نیست(11).
نکته دیگر که این آیه به آن اشاره می‌کند، این است که هزینه زندگی مادر از نظر غذا و لباس در زمان شیردهی به عهده پدر است؛ هرچند پدر و مادر از هم جدا شده باشند. این مسئله نکته ظریفی دارد؛ مادر شیرده باید چتر حمایتی داشته باشد که بتواند تمام وقت خود را با فراغ بال و خیال راحت برای شیرخوارش صرف کند و نگرانی بابت امرار معاش خود نداشته باشد.
امروزه که بسیاری از مادران، در خارج از منزل شاغل هستند، برخی از مادران به علل مختلف از جمله نیاز اقتصادی، قبل از پایان دوران شیردهی، مجدداً مشغول به کار می‌شوند و عملاً کودک دلبندشان را از شیر خود محروم می‌کنند، در حالی‌که طبق مفاد این آیه، مادر برخی از مادران به علل مختلف از جمله نیاز اقتصادی، قبل از پایان دوران شیردهی، مجدداً مشغول به کار می‌شوند و عملاً کودک دلبندشان را از شیر خود محروم می‌کنند، در حالی‌که طبق مفاد این آیه، مادر شیرده نباید دغدغه امرار معاش خود را داشته باشد و حتی می‌تواند بابت شیردهی مزد دریافت کند.
نکته دیگر آیه این است که می‌فرماید: «نه مادر حق دارد به کودک ضرر بزند و نه پدر» یعنی مردان حق ندارند حق نگهداری مادران از کودک را در دوران شیرخوارگی سلب کنند و مادران نیز نباید به بهانه‌های گوناگون از شیر دادن به نوزاد خودداری کنند. این بخش از آیه نشانگر اهمیت بالای رابطه طفل با شیر مادر و رابطه عاطفی با مادر می‌باشد. نکته دیگری که در این آیه شریفه بدان اشاره شده است و بیانگر اهمیت مسئله است، مدت شیر دادن به طفل است: «و مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می دهند.این برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند... و اگر آن دو با رضایت یکدیگر و مشورت بخواهند کودک را-زودتر- از شیر بازگیرند،گناهی بر آنها نیست.» امام صادق(علیه‌السلام) در حدیثی می‌فرمایند: دوران شیرخوارگی 21 ماه است و کمتر از این مدت، ستم بر کودک است.(12)

2)    آیه 15 سوره احقاف
آیه دیگری که در قرآن به مسأله شیر مادر می‌پردازد، آیه 15 سوره أحقاف می‌باشد: «ما به انسان توصیه کردیم که به پدر و مادرش نیکی کند، مادرش او را با ناراحتی حمل می‌کند و با ناراحتی بر زمین می‌گذارد و دوران حمل و از شیر بازگرفتنش سی ماه است.» در این آیه شریفه، خداوند ابتدا به سختی‌های دوران حمل، وضع و رضاع طفل اشاره می‌کند و اینکه مادران در دوران بارداری، گرفتار وهن و سستی می‌شوند، این فراز از آیه در نهایت ملاطفت و شفقت نسبت به مادران است. وقتی مادر لطف پروردگار را نسبت به خود می‌بیند که در مقابل زحماتش، چگونه خداوند عالم قدرشناسی می‌کند و به فرزندان توصیه به نیکی به پدر و مادر و شکرگزاری می‌کند و به‌خصوص، زحمات مادر را در بارداری و وضع حمل و شیردهی ذکر می‌کند، عمیقاً دلگرم و خوشنود می‌شود و تحمّل این سختی‌ها آسان، بلکه شیرین می‌شود، چرا که این سختی‌ها در مقابل چشمان کسی است که شاکر و علیم است و در مقابل آن، اجر بسیار خواهد داد.
رسول خداﷺ در حدیثی بیان می‌کنند که شیر دادن مادر به طفل نه تنها برای طفل فواید کثیری دارد که خداوند متعال برای مادر در برابر این سختی‌ها نیز پاداش قرار داده است: «هرگاه زن باردار شود، همانند روزه‌دار و مجاهدی است که با جان و مالش در راه خدا می‌جنگد و هر گاه زایمان کند، بزرگی پاداش وی را هیچ‌کس نمی‌داند و هرگاه شیر می‌دهد، هر مرتبه مکیدن کودک برابر است با آزاد ساختن برده‌ای از فرزندان اسماعیل و هر گاه از شیردهی فارغ می‌شود، فرشته‌ای به پهلویش می‌زند و می‌گوید: خدا تو را آمرزیده است، کارت را از نو آغاز کن.13»

و در حدیثی دیگر می‌فرمایند: «وقتى مادر وضع حمل نمود و دوران شیردهى فرزند شروع شد، به واسطۀ هر بار مکیدن نوزاد، خداوند نورى درخشنده را در پیش روى او در قیامت قرار مى‌دهد که همۀ خلایق از آن به حیرت فرو مى‌روند، و نیز براى او پاداش انسان روزه‌دار شب‌زنده‌دار نوشته مى‌شود، و اگر در حالى که روزه‌دار است به بچه شیر دهد، ثواب کسى که تمام دهر را روزه‌دار و شب‌زنده‌دار است براى او‌ مى‌نویسند و وقتى پس از تمام شدن مدت شیرخوارگى، کودک را از شیر گرفت، خداوند به او خطاب مى‌کند: اى زن! تمام گناهان گذشتۀ تو را بخشیدم، پس اعمال خویش را از نو آغاز کن».(14)
در این آیه، مدت حمل و شیر دادن نوزاد مجموعاً سی ماه بیان شده است در حالی‌که در آیات سوره بقره و لقمان بیان می‌شود که مدت شیر دادن به نوزاد، 2 سال است.آنچه از مجموع آیات مذکور، به دست می‌آید، این است که دوران شیر دادن به فرزند، دو سال است و کم‌ترین مدت حاملگی هم شش ماه می‌باشد که در مجموع 30 ماه می‌شود.(15)

3) آیه 15 سوره لقمان
  سومین آیه‌ در قرآن کریم که از شیر مادر سخن می‌گوید،آیه 15 سوره لقمان می‌باشد که در ضمن نصایح حضرت لقمان به فرزندش، به عنوان نصیحتی از جانب پروردگار اضافه می‌شود: «و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کردیم؛ مادرش او را با ناتوانی روی ناتوانی حمل کرد و دوران شیرخوارگی او در دو سال پایان می‌یابد؛ (آری به او توصیه کردیم) که برای من و پدر و مادرت شکر به جا آور که بازگشت (همه) به سوی من است.»
نقل شده است که پیامبر اکرمﷺ در حال بیان جهاد و پاداش رزمندگان بودند که زنى گفت: اى رسول خدا! آیا زنان بهره‌اى از این پاداش ندارند؟ حضرت فرمودند: «چرا، زن از زمان باردار شدن تا زمانى که بچه را از شیر مى‌گیرد ثواب رزمندگان را خواهد داشت و اگر در این میان جان خویش را از دست بدهد، براى او مقامى همانند مقام شهید خواهد بود».(16) و این پاداشی است که خداوند به پاس این ضعف‌ها و وهن‌هایی که بر اثر حمل و وضع و رضاع بر وی عارض می‌شود، برای مادران در نظر گرفته است.آری، شارع به قدری به تغذیه کودک و شیر مادر عنایت و توجه دارد که حتی جزئیاتی همچون مدت زمان حمل، شیر دهنده به طفل و حتی وضیعت تغذیه کودک در زمان جدایی پدر و مادر را نیز در لابه لای آیات قرآنی گنجانده است و به درستی که قرآن کریم «تبیان لکل شیء»(17) می‌باشد.

منابع:
1. سوره بقره، آیه 233
2. مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن کریم، مطبعة امیرالمؤمنین
3. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج 2. ص221، دار الکتب الاسلامیة/ طباطبایی، سید محمد حسین، (1365ش)، المیزان،ج 2. ص359، دفتر انتشارات اسلامی
4. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، (460 ق)، الأمالی، ص523، مؤسسة الأعلمی
5. راغب، مصطفی(1405ق)، مفردات، ص85، واژه «امّ»، ذوی القربی
6. جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم/ ذیل آیه 233 سوره بقره، مؤسسه اسراء
 7. سوره بقره، آیه 196
8 . جوادی آملی،عبدالله، ___، تفسیر تسنیم، ذیل آیه 233 سوره بقره، مؤسسه اسراء/ طباطبایی، سید محمد حسین، (1365ش)، المیزان،ج 2. ص361، دفتر انتشارات اسلامی
9. عاملی، شهید ثانی زین الدین بن علی،(966 ق)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، المحشی کلانتر، ج5، ص 456، هجرت
10. حویزی، عبدالعلی،(1145 ق)، تفسیر نور الثقلین، ج1، ص228، مطبعة علمیه قم
11. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، (329 ق)، الکافی، ج6، ص 44، دار الکتب الاسلامیة
12. قمی، محمد بن علی بن بابویه، (381 ق)، الفقیه، ج3، ص305 مکتبة اسماعیلی
13. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، (460 ق)، الأمالی،ص 411-412، مؤسسة الأعلمی
14. مجلسی، محمد باقر، (1110 ق)، بحار الأنوار، ج101، ص97، ح 56، دار الکتب
15. طباطبایی، سید محمد حسین، (1365ش)، المیزان،ج 18. ص307، دفتر انتشارات اسلامی
16. نوری، میرزا حسن، (1320 ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج15،ص 156، دار الطبع
17. سوره نحل، آیه89

نویسنده:

سیده زینب مدرسی مصلی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم