نشریه دانش سلامت و دین

احکام معاینه

در اسلام به دلیل شأن والای انسان، تأکید زیادی بر حفظ حریم انسان شده است. هرچند اصل غالب در فقه شیعه، حرمت نگاه به بدن زن نامحرم است، در مواردی نیز، حکم به جواز معاینه بیماران از جنس مخالف در شرایط اضطرار داده شده است. لذا یکی از موضوعات مهم فقهی در حوزه سلامت، شرایط و احکام معاینه بانوان به وسیله پزشک مرد و معاینه و درمان بیماران مرد توسط پزشک خانم است که مورد ابتلای جامعه مسلمانان است. از طرف دیگر، باورهایی در جامعه وجود دارد که در قالب عبارات و اصطلاحاتی همچون «پزشک محرم است» با آنها مواجه می‌شویم. در این شماره، بر این موضوع تمرکز و توجه می‌کنیم که آیا واقعاً پزشک محرم است و معاینه بیمار و مشاهده و لمس وی، چه حد و مرزی دارد؟ و آیا موازین دین مقدس اسلام چنین چیزی را تأیید می‌نماید؟ در این نوشتار شقوق مختلف معاینه پزشک یا کادر پزشکی به شرح زیر مطرح شده و نظرات برخی فقهای شیعه معاصر بیان می‌گردد.

1- نگاه کردن پزشک یا کادر پزشکی به بدن بیمار از جنس مخالف

آیت الله خامنه‌ای (دام‌ظله)
درصورتی که درمان منوط به برهنه کردن بدن زن در برابر پزشک مرد و لمس و نگاه‏کردن به آن باشد و معالجه با مراجعه به پزشک زن امکان نداشته باشد، اشکال ندارد (1).

آیت الله سیستانی (دام‌ظله)
اگر ضرورت باشد اشکال ندارد.(2)

آیت الله مکارم شیرازی (دام‌ظله)
مادامى که بیمار ممیّز نباشد، لمس و نظر جایز است. و هنگامى که به حدّ تمییز رسیدند، نگاه کردن قبل از بلوغ، اگر مفسده خاصّى نداشته باشد، اشکالى ندارد. در صورت وجود پزشک هم‌جنس و دسترسی به او، رجوع به پزشک غیر همجنس (در جایی که موجب لمس یا نگاه حرام می‌گردد) جایز نیست(3).

2- لمس بدن بیمار به وسیله پزشک یا کادر پزشکی از جنس مخالف
آیت الله خامنه ای(دام‌ظله)
درصورتی که درمان منوط به برهنه کردن بدن زن در برابر پزشک مرد و لمس و نگاه‏کردن به آن باشد و معالجه با مراجعه به پزشک زن امکان نداشته باشد، اشکال ندارد(1).

آیت الله سیستانی (دام‌ظله)
اگر ضرورت باشد اشکال ندارد. جایز نیست زن به اندام مرد نامحرم دست بزند اعم از مسلمان و غیر مسلمان مگر آنکه ضرورتی پیش آید که برطرف کننده حرمت باشد. بدون پوشش مانند دستکش جایز نیست مگر این که نشود کار را انجام داد و بیمار مضطر به معالجه متوقف بر لمس باشد(2).

آیت الله مکارم شیرازی (دام‌ظله)
همچنین اگر طبیب و پرستار مرد ناچار باشد دست به بدن زن بزند، یا طبیب و پرستار زن دست به بدن مرد بزند، باید دستکش یا مانند آن در دست داشته باشد؛ ولى در صورت ضرورت و ناچارى اشکالى ندارد. در فرض مسأله براى مقاصد پزشکى مانعى ندارد. البته مشروط بر این که مفاسدی بر آن مترتب نشود(3).

3- نگاه کردن پزشک یا کادر پزشکی به عورت بیمار از جنس موافق
آیت الله خامنه‌ای (دام‌ظله)
جایز نیست مگر در موارد ضرورت. نگاه‌کردن غیر از شوهر حتّی پزشک و بلکه پزشک زن به عورت زن حرام است، مگر هنگام اضطرار و برای درمان بیماری(1).

آیت الله سیستانی(دام‌ظله)
در صورت ضرورت و اضطرار  وعدم امکان استفاده از وسایلی نظیر آینه و مانیتور و اینکه درمان بیمار متوقف بر آن باشد، اشکال ندارد(4).

آیت الله مکارم شیرازی (دام‌ظله)
جایز نیست مگر در موارد ضرورت(3) .

4- نگاه کردن پزشک یا کادر پزشکی به عورت بیمار از جنس مخالف
آیت الله خامنه‌ای (دام‌ظله)
جایز نیست مگر در موارد ضرورت. در صورتی که نگاه‌کردن با آینه ممکن باشد و نگاه‌کردن مستقیم و لمس ضرورتی نداشته باشد، جایز نیست(1).

آیت الله سیستانی(دام‌ظله)
به هر تقدیر باید به اندازه ضرورت و ناچاری اکتفا شود و اگر معالجه بدون نگاه مستقیم میسر باشد مانند نگاه در صفحه مانیتور و یا در آینه، احتیاط ترک نشود (2).

آیت الله مکارم شیرازی(دام‌ظله)
در صورت ضرورت و اضطرار و عدم امکان استفاده از وسایلی نظیر آینه و مانیتور و اینکه درمان بیمار متوقف بر آن باشد، اشکال ندارد(4).

5- دست زدن پزشک یا کادر پزشکی به عورت بیمار از جنس موافق
آیت الله خامنه‌ای (دام‌ظله)
جایز نیست مگر در موارد ضرورت(1).

آیت الله سیستانی (دام‌ظله)
در صورت ضرورت و اضطرار  وعدم امکان استفاده از وسایلی نظیرآینه و مانیتور و اینکه درمان بیمار متوقف بر آن باشد، اشکال ندارد(2).

آیت الله مکارم شیرازی (دام‌ظله)
هر گاه پرستار یا طبیب ناچار باشد دست به عورت بیمار بزند باید دستکش یا مانند آن بپوشد(3).

منابع:

1- پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری:  http://farsi.khamenei.ir-2
2- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی  سیستانیwww.sistani.org
3- پایگاه اطلاع‌رسانی آیت الله العظمی مکارم شیرازی:www.makarem.ir-4
4- استفتاء از دفتر معظم له درشهر قم مقدس، 1398/03/22

نویسنده:

محمد مهری لقوان

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم