نشریه دانش سلامت و دین

شیخ طوسی و تهذیب و استبصار

در شماره‌های پیشین، به شناسایی کتب شریف «الکافی» و «من لایحضره الفقیه» و نویسندگان آن‌ها، مرحوم کلینی و شیخ صدوق پرداختیم. دو کتاب دیگر از کتب چهارگانه شیعه، تهذیب و استبصار هستند که در این شماره با آن‌ها و نویسنده بزرگوار این دو اثر، مرحوم شیخ طوسی آشنا می‌شویم.

شیخ طوسی

ابوجعفر محمدبن حسن طوسی، معروف به «شیخ طوسی» و «شیخ الطائفه» در رمضان سال 385 هجری قمری، به‌احتمال‌زیاد، در منطقه طوس خراسان به دنیا آمد. از اینکه شیخ طوسی دوران نخستین تحصیل خود را در کجا و نزد چه کسانی سپری کرده است، دانستنی‌های چندانی در دست نیست، ولی به‌احتمال فراوان، وی دوران جوانی خود را در طوس گذرانده و علوم گوناگونی همچون لغت، ادبیات، فقه، اصول، حدیث و علم کلام را در همان شهر فراگرفته است.

وی به سال 408 در بیست‌وسه‌سالگی رهسپار بغداد شد. بغداد در زمان شیخ طوسی، گذشته از اینکه شهری باعظمت بود و مرکز خلافت بنی‌عباس شمرده می‌شد، از دید علمی نیز در اوج شهرت و گردگاه دانشمندان همه مذهب‌های اسلامی بود. دانشمندان مذهب‌های چهارگانه اهل سنت در کنار دانشمندان بزرگ شیعه امامی و زیدی، در موضوعات گوناگون علمی به‌ویژه مباحث کلامی، آزادانه به بحث، بررسی، مذاکره و مناظره می‌پرداختند.

شیخ طوسی با ورود به بغداد، به مجلس درس شیخ مفید پیوست و پنج سال، یعنی تا پایان زندگی شیخ مفید (413 ق) از محضرش بهره‌مند شد. پس از رحلت شیخ مفید، سرپرستی علمی و دینی شیعه به بزرگ‌ترین شاگرد او یعنی سیدمرتضی رسید. شیخ طوسی بیست‌وسه سال از درس سیدمرتضی، به‌ویژه در زمینه‌های کلام، فقه و اصول، سود برد و سرآمد شاگردان او شد. پس از درگذشت سیدمرتضی (436 ق) سرپرستی علمی و دینی جامعه شیعه، به شیخ طوسی رسید.

بیشتر تألیفات شیخ در بغداد انجام‌شده است. وی در این شهر، از کتابخانه‌های بزرگی همچون کتابخانه شاپوربن اردشیر (وزیر آل‌بویه) با ده هزار جلد کتاب و کتابخانه استادش سیدمرتضی که دربردارنده هشتاد هزار جلد کتاب بود، بهره ‌برده است.

پس از تضعیف و سقوط حکومت آل‌بویه و قدرت یافتن ترکان سلجوقی که خانه و کتابخانه او در آتش کینه فتنه‌جویان سوخت، در سال 448 از بغداد خارج شد و به نجف اشرف رفت و در آن شهر، حوزه علمیه‌ای تأسیس کرد که بزرگ‌ترین حوزه علمیه در میان شیعیان شد. وی تا پایان زندگی در همین شهر به تدریس و تألیف پرداخت.

سرانجام شیخ الطائفه در سال 460 در 75 سالگی به دیدار حق شتافت و در منزل مسکونی خویش در نجف اشرف به خاک سپرده شد.

شیخ الطائفه مردی سخت‌کوش و دارای تألیفات فراوان است. شمار آثار وی، نزدیک به 47 اثر در موضوعات گوناگون است. دو کتاب از کتب چهارگانه شیعه، یعنیالتهذیبوالاستبصاراز تألیفات اوست. امالیطوسی مجموعه سخنرانی‌های حدیثی اوست که به دست فرزندش جمع‌آوری‌شده است. کتابالغیبهنیز از دیگر کتب حدیثی شیخ است که به موضوع غیبت امام زمان(عج) پرداخته است. کتابالتبیاندر تفسیر قرآن است و در ده جلد به چاپ رسیده است.عده الاصولنیز تحقیقات اصولی شیخ طوسی است. کتاب‌هایرجالی الطوسی، فهرست واختیار معرفه الرجال(خلاصه‌ای از رجال کشّی) نیز سه اثر رجالی شیخ طوسی هستند.

تهذیب الاحکام

نام کتاب،تهذیب الاحکاماست که از آن به‌اختصار، با نامتهذیبیاد می‌شود.تهذیبنخستین کتاب شیخ طوسی است که در آغاز ورود به بغداد و مدتی پیش از درگذشت استادش شیخ مفید (م 413 ق) تألیف آن را آغاز کرد. این کتاب درواقع، شرحی بر کتابالمقنعه، رساله فقهی استادش شیخ مفید است. شیخ طوسی پیش از بیست‌وهشت‌سالگی، شرح نویسی بر کتابالمقنعهرا آغاز کرد و تا هنگام رحلت شیخ مفید یعنی سال 413 هجری، کتابطهارترا به پایان رساند و باب اول کتابالصلاهرا نیز شرح کرد. در این هنگام، شیخ مفید به جهان باقی شتافت و شیخ طوسی پس از درگذشت وی، مانده کتابش را به پایان رساند.

شیخ طوسی در مقدمهتهذیب، انگیزه خود را از نگارش آن این‌گونه بیان می‌کند:

یکی از دوستانم که مراعات حق ایشان بر من واجب است، از من درخواست کرد که احادیث اصحاب را جمع‌آوری و موارد اختلاف، تباین، منافات و تضاد میان آن‌ها را بررسی کنم ... کار اختلاف روایات به آنجا رسیده است که مخالفان به ما سرکوفت می‌زنند و این را از بزرگ‌ترین عیب‌های مذهب ما به شمار می‌آورند و با این دستاویز، می‌خواهند ما را باطل اعلام کنند ... .

کتاب تهذیب، اگرچه امروزه بیشتر به‌عنوان یک جامع حدیثی شناخته می‌شود، تنها با هدف جمع‌آوری احادیث تألیف نشده است، ولی از این راه، قصد تحکیم مبانی تشیع و رفع اختلاف احادیث را داشت تا زمینه‌های طعن و خرده مخالفان را از میان ببرد؛ ازاین‌رو برخی شیخ طوسی را نخستین پژوهشگری دانسته‌اند که با نقد حدیث و پرداختن به روایات متعارض، به پشتیبانی از تشیع پرداخته است.

ویژگی‌های کتاب تهذیب الاحکام

برخی از ویژگی‌های آن عبارت‌اند از:

1. موضوع تهذیب: روایات فقهی (اعم از متعارض و غیر متعارض) است که بر پایه ابواب فقهی و برابر با ترتیب کتاب المقنعه سامان‌یافته است؛ ازاین‌روی از کتاب طهارت آغاز و به کتاب ارث، حدود و دیات ختم می‌شود. بخش پایانی کتاب، مشیخه است که از آن برای پیوستگی اسناد استفاده می‌شود.
2. این اثر نزدیک به چهارده هزار روایت دارد که بیشترین روایات فقهی را در میان کتب چهارگانه به خود اختصاص داده است (برای نمونه، فروع الکافی 11021 روایت دارد، درحالی‌که تهذیب دارای 13988 روایت است).
3. اشتمال بر مجموعه کمابیش کاملی از روایات به‌ظاهر متعارض: شیخ طوسی برخلاف روش مرحوم کلینی در الکافی و مرحوم صدوق در کتاب من لایحضره الفقیه، روایات متعارض را حذف نکرد؛ ولی به طرح و رفع تعارض میان آن‌ها پرداخت. این نوآوری شیخ طوسی باعث شد تا بسیاری از روایاتی که در آن دو کتاب یاد نشده است، به نسل‌های بعدی شیعه انتقال یابد. شاید بتوان این عمل را باارزش‌ترین کار شیخ طوسی دانست. شیخ به‌تصریح خود، در کتاب تهذیبواستبصار، بیش از پنج هزار حدیث مختلف (به‌ظاهر متعارض) را گردآورده است.
4. نمایاندن شیوه عملی در جمع میان روایات به‌ظاهر متعارض: شیخ طوسی با توجه به اطلاعات دقیق حدیثی، رجالی، فقهی، اصولی و کلامی، توان خود را در جمع بین روایات مختلف نشان داده است.
5. شیوه گزارش اسناد: شیخ در این کتاب و همچنین استبصار، گاه مانند کتاب کافی تمام سند را آورده، گاه مانند من لایحضره الفقیه، آغاز سند را حذف و برای اتصال از مشیخه سود برده است؛ اگرچه طرق دیگری نیز دارد که در کتاب فهرست خویش ذکر کرده است. ذکر کامل سند در ابواب آغازین تهذیبین (تهذیب و استبصار) بیشتر به چشم می‌خورد.

الاستبصار

نام کامل این اثر،الاستبصار فیما اختلف من الاخباراست؛ یعنی کتابی که موجب بینش و روشنگری روایات گوناگون (متعارض) می‌گردد و به‌اختصار، به آناستبصارمی‌گویند. این کتاب، به‌راستی، نوعی تلخیصتهذیب‌‏الاحکاماست که تنها به گردآوری روایات فقهی به‌ظاهر متعارض (مختلف) پرداخته است. کتاب استبصار، همچون تهذیب، به ترتیب ابواب فقهی (از کتاب طهارت تا دیات) تنظیم‌شده است؛ ولی شامل همه ابواب فقهی نیست، وانگه تنها به ابوابی پرداخته که روایات متعارض در آن واردشده است. استبصار برابر شمارش نویسنده، دربرگیرنده 5511 حدیث است.

یادآوری: همه روایاتی که در استبصار وجود دارد، در تهذیب نیز آمده است؛ ازاین‌رو روایات این کتاب، چیزی بیش از روایات تهذیب را در برندارد و گویا چون تنها کتاب اختصاصی در روایات متعارض بوده، جزء کتب چهارگانه شمرده‌شده است.

نمونه‌ای از جمع میان روایات مختلف از کتاب الاستبصار:

باب من أوصی بشیءٍ فی سبیل الله تعالی

1. أحمدبن محمّدبن عیسی، عن محمّدبن سلیمان، عن الحسین بن عمر قال: قلت لأبی عبدالله (علیه‌السلام): «إنّ رجلاً أوصی إلیّ بشیئٍ فی السّبیل، فقال: اصرفه فی الحجّ. قال فقلت له: أوصی إلیّ فی السّبیل، فقال: لا أعلم شیئاً من سبیله أفضل من الحجّ».
2. فأمّا ما رواه محمّدبن أحمدبن یحیی، عن محمّدبن عیسی بن عبید، عن الحسن‌بن راشدٍ، قال: «سألت العسکری (علیه‌السلام) بالمدینه عن رجلٍ أوصی بمال فی سبیل الله، فقال سبیل الله شیعتنا».

فلا ینافی الخبر الأوّل لأنّه لایمکن الجمع بینهما علی ما ذکره أبوجعفرٍ محمّدبن علیّ‌بن الحسین‌بن بابویه القمی رحمه الله لأنّه قال: ینبغی أن یعطی المال رجلاً من الشّیعه لیحجّ به فیکون قد انصرف فی الوجهین جمیعاً و هذا وجهٌ قریبٌ.

توضیح: موضوع روایات این باب آن است که اگر کسی وصیت کرده باشد که پس از مرگ، بخشی از مالش را درراه خدا هزینه کنند، این مال را باید در چه‌کاری بکار برد؟ در روایت اول، امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: مال خود را درراه حج هزینه کن، ولی در روایت دوم امام عسکری (علیه‌السلام) فرمودند: چنین مالی به شیعیان پرداخت شود.

شیخ طوسی در جمع میان این دو روایت به‌ظاهر مخالف، به نقل از شیخ صدوق می‌نویسد: «شایسته است مال را به یکی از شیعیان داد تا حج به‌جای آورد تا بدین‌صورت، به درون‌مایه هر دو روایت عمل شده باشد».

منبع:

دانش حدیث، به قلم مدرسان دانشگاه قرآن و حدیث، جمال: 1395، ص 237-232.

نویسنده:

دکتر هادی حجت

دانشگاه قرآن و حدیث

نمونه احادیث مرتبط با سلامت از تهذیب

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: در هر جمعه، اندکی از سبیل و ناخن‌های خود را بگیر و اگر هم چیزی وجود نداشته باشد، آن را ]کمی[ بسای که دیوانگی، جذام و پیسی به تو نمی‌رسد (تهذیب الاحکام، ج 3، ص 237، ح 628).

امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: حنا کردن بدبویی عرق را از میان می‌برد، بر طراوت و تازگی چهره می‌افزاید، بوی دهان را خوش می‌سازد و فرزند را نکو می‌کند (تهذیب الاحکام، ج 1، ص 376، ح 1161).