نشریه دانش سلامت و دین

صداقت، حقیقت گویی

﴿قال اللّه هذا یوْم ینْفع الصّادقین صدْقهمْ لهمْ جنّاتٌ تجْری منْ تحْتها الْأنْهار خالدین فیها أبداً رضی اللّه عنْهمْ و رضوا عنْه ذلک الْفوْز الْعظیم﴾؛

 خداوند می‌گوید: امروز، روزى است که راستى راست‌گویان، به آن‏ها سود می‌‏بخشد براى آن‏ها باغ‏‌هایى از بهشت است که نهرها از زیر (درختان) آن می‌‏گذرد و تا ابد، جاودانه در آن می‌مانند. هم خداوند از آن‏ها خشنود است و هم آن‏ها از خدا خشنودند. این، رستگارى بزرگ است (مائده، 119).

همان‌گونه که آگاه هستید، قرار بر این بود که در هر جلسه درس، آیه‌‏ای از قرآن یا یک حدیث شریف بیان شود و این آیات و روایات با موضوع و مبحث کلاس اخلاق پزشکی و اخلاق حرفه‌ای دانشجویان رشته‌های علوم سلامت، مرتبط باشد. تاکنون، مباحث بسیاری به همین صورت بیان شده است. از این شماره به موضوع «صداقت» یا به تعبیر دیگر «حقیقت‌گویی» پرداخته می‌شود.

فصل هشتم کتاب «مبانی اخلاقیات زیست‌پزشکی (Principles of Biomedical Ethics)» به موضوع «ارتباطات حرفه‌مند و بیمار (Professional - Patient Relationships)» پرداخته است. این فصل، شش عنوان فرعی و یک نتیجه‌گیری دارد. نخستین آن‌ها «Veracity» است. ترجمه‌های موجود، واژه «حقیقت‌گویی» را جایگزین فارسی آن قرار داده‌‏اند. به نظر می‌رسد تعبیر «صداقت» جایگزین مناسب‌‏تری باشد. صداقت در فرهنگ عمومی ما بیشتر و بهتر از حقیقت‌گویی، رایج شده است.

در آموزه‌های اسلام عزیز، بهای زیادی به صداقت و راست‌گویی داده شده است. واژه‌ی «صدق» و مشتقات آن در 144 آیه کریمه از 49 سوره مبارکه و به تعداد 155 بار در قرآن کریم، آمده است. معصومان (علیهم‌السلام) در روایات بسیاری مسلمانان را به این فضیلت اخلاقی سفارش نموده‌اند.

به حول و قوه الهی از این شماره تا چند شماره آینده، در این ستون به این موضوع مهم پرداخته خواهد شد.

آیات پایانی سوره مبارکه مائده به بیان احتجاج خداوند متعال با پیامبران(علیهم‌السلام) و سپس با حضرت عیسی مسیح(علیه‌السلام) می‏‌پردازد. در انتهای آیات خداوند متعال می‌‏فرماید: "امروز، روزى است که راستى راست‌گویان به آن‌ها سود می‌بخشد." در تفسیر نور، چند پیام از این آیه کریمه بیان شده است که دو مورد از آن‌ها با حوزه سلامت ارتباط بیشتری دارد:

1. «مؤمنان اگر به‌‏خاطر صداقتشان مشکلاتى را در دنیا تحمّل کنند، این راستى و صداقت در آخرت براى آنان کارساز است» (قرائتی، 1383). کسی که راست می‌گوید در زندگی دنیا با چالش‌هایی روبرو می‌شود و مشکلاتی برای او پدید می‌آید؛ ولی واقعیت این است که صداقت و راست‌گویی موجب سعادت انسان است و تنها فرد راست‌گو است که در آخرت خوشبخت می‌شود.

جراح به‌‏طور ناگهانی دچار ضعف مفرط شده است و جراحی برایش سخت و طاقت‌فرسا می‌شود. هنگامی‌که موضوع را با بیمار یا خانواده او مطرح می‏‌کند تا تعویق جراحی به روزی دیگر را اعلام کند، ممکن است با ابراز ناراحتی و غرولند آنان روبرو شود.

هنگامی‌که خطایی کنیم و به بیمار آسیبی برسد و صادقانه آن را با بیمار یا خانواده او در میان گذاریم، ممکن است آنان برآشوبند و تندی کنند. وقتی به بیمار بگوییم که علت باقی‏ماندن درد شکم وی یک هفته پس از جراحی، گاز استریل باقی‌مانده به‏‌اشتباه در شکمش است، احتمال تندی و ناراحتی او وجود دارد.

خانواده از زدن واکسن کودک خود امتناع می‌کند. علّت را جویا شده‌ایم، شنیده‌‏اند که واکسن عوارض دارد. اگر صادقانه بگوییم که برای همه واکسن‌ها احتمال بروز عوارض وجود دارد، شاید در لحظه اول در تصمیم خود، مصمم‌تر هم بشوند!

دانشجویی که به‌صورت غیرموجه غیبت کرده است و علّت غیبت خود را صادقانه بگوید، ممکن است جریمه شود و شاید نتواند امتحان دهد.

این‌ها نمونه‌هایی از مصادیق صداقت در نظام سلامت است. ممکن است نمونه‌های بسیاری را هم شما به خاطر بیاورید. لختی تفکر کنید!

اینکه صداقت در آخرت کارساز است به این معنی نیست که در دنیا کارساز نیست. با وجود مشکلاتی که گفته شد، فضیلت صداقت به‌قدری زیبا است که حتی مردمان عادی هم از آن استقبال می‌کنند. هنگامی‌که با بیمار یا خانواده او روبرو شویم و صادقانه علّت تأخیر جراحی را بگوییم و صادقانه بروز خطا و جا ماندن گاز در شکم بیمار را توضیح دهیم، از میان آنان هستند کسانی که با وجود داشتن اعتراض به وضع پدید آمده، بازهم معقول و محترمانه با موضوع روبرو می‌شوند. غالباً اساتید بزرگوار از خطای دانشجوی صادق و راست‌گو می‌گذرند. صداقت، در فرهنگ عمومی ما یک فضیلت اخلاقی است. افراد بسیاری، از رفتار صادقانه دیگران نیز تشکر می‌کنند.

2. «تنها صادقان نفع می‌‏برند نه مدعیان، شعاردهندگان و ریاکاران» (قرائتی، 1383). گاهی وقت‌ها، افراد می‌گویند که ما می‏‌دانیم صداقت خوب است اما رفتار صادقانه هزینه دارد. در زندگی دنیا با این مسابقه پول و قدرت و شهرتی که وجود دارد، شخص صادق با مشکلاتی روبرو می‌شود و از این مسابقه عقب می‌افتد. در نگاه دنیوی و با معیار لذت و رفاه مادی، این‌گونه افراد به دلیل راست‌گویی‌شان، زیان مادی می‌کنند؛ ولی واقعیت این است که اگر کل زندگی انسان (مجموع دنیا و آخرت) را در نظر بگیریم، صداقت و راست‌گویی به سود انسان است.

یکی از مکاتب معروف در فلسفه اخلاق غرب، مکتب نتیجه‌گرایی است. یکی از نحله‌های این مکتب، «سودگرایی لذت‌محور» است. بر اساس این دیدگاه، کاری ازنظر اخلاقی قابل‌قبول است که بیشترین نفع و سود را داشته باشد و درد و رنج را کم کند. حتی اگر نگاه ما همین نگاه مادی و دنیوی هم باشد، باز درمجموع و به‌طورکلی باید گفت راست‌گویی در دنیا هم، به نفع فرد است. گسترش راست‌گویی، با وجود سختی برای فرد، با ایجاد حس اعتماد میان افراد، دنیای انسان‌ها را هم آباد می‌کند.

ولی از سوی دیگر، اگر نگاه برتر دینی را قبول داشته باشیم، تحمل سختی دنیا در برابر نفع آخرت بسیار ارزشمند است. در نگاه دینی، زندگی دنیا کوتاه، گذرا و فانی و زندگی آخرت، ابدی و جاودانه است؛ ازاین‌رو پذیرش سختی دنیا به خاطر صداقت، حتّی با نگاه نتیجه‌گروانه هم معقول است.

اگر به وجود خداوند متعال و برپا شدن قیامت ایمان داشته باشیم و دروغ را یک گناه کبیره بدانیم، به این نکته خواهیم رسید که «دروغ‌های منفعت‌آمیز» ما، موجب غضب خداوند متعال می‌شود. صداقت به نفع ما است و دروغ، زیان غیرقابل سنجشی را بر ما وارد می‌کند.

بیاییم خطاهای پزشکی‌مان، نقص امکانات و تجهیزات، کوتاهی در رسیدگی به بیماران، عوارض انجام اقدامات و ... را صادقانه با بیمار یا خانواده او در میان گذاریم.

منابع:

قرآن کریم. سوره مبارکه مائده. آیه 119.

قرائتی، محسن. (1383)، تفسیر نور: جلد 3، ص 199.

نویسنده:

دکتر محسن رضایی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم