نشریه دانش سلامت و دین

شیخ حرّ عاملی و کتاب وسائل‏‌الشیعه

جوامع روایی شیعه هفت کتاب است و از چهار کتاب آن با عنوان منابع متقدم یاد می‌شود که شامل الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب و استبصار است. این کتاب‏ها به همراه نویسندگان آن‌ها که با نام محمدون ثلاث اول شناخته می‌شوند، پیش‌تر معرفی شدند. افزون بر آن‌ها، سه جامع روایی متأخر شیعه نیز در سده‌های گذشته تألیف شده‌اند که نویسندگان آن‌ها، محمدون ثلاث دوم نامیده می‌شوند. در شماره پیشین، مرحوم فیض کاشانی و اثر ارزشمند وی با نام «الوافی» معرفی شد. اینک به معرفی کوتاه «شیخ حرّ عاملی» و کتاب شریف «وسائل‏‌الشیعه» می‌پردازیم.

شیخ حرّ عاملی

محمد‏بن‌‏حسن‌‏بن‏‌علی معروف به «شیخ حرّ عاملی»، آن‌گونه که خود نوشته است در شب جمعه هشتم رجب، سال 1033 هجری در روستای مشغری از توابع جبع در منطقه جبل‏‌عامل لبنان دیده به جهان گشود. جبل‏‌عامل زادگاه شخصیت‌های برجسته‌ای از عالمان شیعه، همچون محقق ثانی (م 940 ق)، شهید اول (م 786 ق)، شهید ثانی (م 966 ق) و شیخ بهایی (م 1030 ق) است. پیشینه تشیع در منطقه جبل‏‌عامل به زمان تبعید ابوذر غفاری به آن سامان برمی‌گردد.

شیخ حرّ عاملی تحصیلات خود را در زادگاهش نزد پدر، عمو و گروهی دیگر از عالمان آن دیار آغاز کرد. در جبع نیز نزد عمو و زین‌الدین محمد (نوه صاحب معالم) و شماری از مشایخ آن دیار، تحصیلات خود را ادامه داد. وی تا چهل‌سالگی در منطقة جبل‏‏‏‏‌عامل زندگی ‌کرد و در این مدت، دو بار به سفر حج مشرف گردید. در سال 1073 هجری برای زیارت ائمه معصومان، به عراق رفت و از آنجا برای زیارت امام رضا، عازم مشهد مقدس گشت و در آنجا ساکن شد. در سال 1087 و 1088 نیز دو بار به زیارت حج و ائمه معصومان، در عراق مشرف شد و بعدازآن به اصفهان رفت و به دیدار عالمان بزرگ اصفهان، مانند علامه مجلسی نائل آمد. وی در آن سفر به علامه مجلسی اجازه روایت داد و علامه نیز به شیخ حر اجازه روایت داد. شیخ حرّ عاملی بعدازآن به مشهد مقدس بازگشت و تا پایان عمر در آنجا ماند تا آنکه سرانجام در سال 1104 ق در آن دیار، دیده از جهان فروبست و در جوار حرم رضوی به خاک سپرده شد.

کتاب وسائل‏‌الشیعه

نام کامل این کتاب «تفصیل وسائل‏‌الشیعه الی تحصیل مسائل‏الشریعه»است؛ یعنی کتابی که به تبیین و تفصیل احادیث شیعه که همان ابزارهای لازم برای به دست آوردن احکام و مسائل شریعت‌اند، پرداخته است. موضوع این کتاب روایات فقهی شیعه است؛ اگرچه به فراخور برخی از ابواب، پاره‌ای از روایات غیر فقهی مانند مباحث اخلاقی و آداب در آن آمده است.

بی‌تردید، وسائل‏‌الشیعه یکی از مهم‏‌ترین و کارآمدترین جوامع حدیثی در حوزه فقه شیعه است که از زمان تألیف تاکنون، همواره مورد توجه فقیهان و عالمان شیعه بوده است و امروزه نیز از ارکان اصلی استنباط احکام شرعی و اجتهاد در حوزه‌های علمیه شیعه به شمار می‌رود. امروزه، کم‌وبیش هیچ فقیه و مجتهدی را نمی‌توان یافت مگر آنکه مکرراً به این کتاب، به‌عنوان سودمندترین و معتبرترین منبع استنباط احکام فقهی مراجعه کرده و از آن بهره‌مند شده است.

شیخ حر نزدیک دوسوم این کار بزرگ را در زادگاهش به نگارش درآورد و در سال 1088 در مشهد مقدس، آن را به پایان رساند. وی نزدیک بیست سال به گردآوری، ساماندهی و تحقیق کتاب پرداخت و پس از تألیف، دو بار موفق به بازنویسی کلی و تجدیدنظر در آن گردید.

مرحوم شیخ حر در مقدمه وسائل‏‌الشیعه در بیان انگیزه‌اش از تألیف کتاب، نخست به اشکالات و مشکلاتی که در به‌کارگیری کتاب‌های حدیثی همچون کتب اربعه وجود داشته است، اشاره می‌کند؛ مانند:

• پراکندگی روایات مربوط به یک موضوع؛
• اختلاف شیوه‌های گزینش احادیث و ابواب کتاب؛
• تکرار احادیث به‌صورت گسترده؛
• اشتمال کتاب‌های فقهی بر مباحث غیر فقهی و همچنین عدم ذکر بسیاری از احادیث فقهی؛
• ازآنجاکه مهم‌‏ترین و متعارف‌ترین کتاب فقهی در آن دوره، کتاب «شرایع‌‏الاسلام» محقق حلی (م 676 ق) بوده است؛ ازاین‌روی شیخ حر، کتاب وسائل‏‌الشیعه را بر پایه تبویب و ترتیب این کتاب گردآوری کرده و بیشتر ابواب با عناوین کتاب شرایع‌‏الاسلام هماهنگ است؛ بنابراین «وسائل‏‌الشیعه» را می‌توان شرح حدیثی کتاب شرایع‌‏الاسلام به شمار آورد.

شیخ حر عاملی کتاب وسائل‏‌الشیعه‌را در سه بخش تألیف کرده است:

الف. ابواب مقدمه العبادات؛

ب. بخش اصلی کتاب که دربردارنده پنجاه کتاب فقهی از کتاب طهارت تا کتاب دیات است؛

ج. خاتمه کتاب که دربرگیرنده دوازده بخش با عنوان فائده است.

ویژگی‌های کتاب وسائل‏الشیعه

برخی از برتری‌ها و ویژگی‌های کتاب عبارت‌اند از:

1. جامعیت کتاب نسبت به احادیث فقهی اعم از متعارض و غیر متعارض: این اثر دربرگیرنده قریب به‌اتفاق احادیث فقهی و از فراگیرترین کتب احادیث فقهی شیعه است. مقایسه آمار روایات فقهی وسائل‏‌الشیعه با روایات فقهی دیگر جوامع حدیثی، به‌خوبی روشنگر این نکته است. شمار روایات نقل‌شده در این کتاب بر پایه چاپ مؤسسه آل‏‌البیت، 35868 حدیث است. نویسنده به کتب اربعه بسنده نکرده و با تتبّعی گسترده، روایات فقهی را از بیش از هشتاد کتاب روایی معتبر شیعه گردآورده است؛
2. گردآوری و سامان‌دهی احادیث با اسناد یا متون گوناگون در باب مناسب و در کنار یکدیگر، امکان مقابله متون و اسناد همانند را فراهم ساخته است؛
3. عنوان‌دهی ابواب مطابق فتوای خود: شیخ حر در عنوان باب‌ها، برداشت خود را از احادیث باب مطرح کرده است. به نمونه‌هایی از عناوین ابواب توجه کنید: باب استحباب التختم بالعقیق، باب کراهه الصلاه فی بیت فیه خمر، باب عدم جواز اخذ الاجره علی الاذان، باب تأکد استحباب التسبیح ثلاثاً فی الرکوع و السجود؛
4. تقدیم احادیث قوی‌تر و مطابق عنوان باب: در هر باب، بیشتر روایاتی که از سند و دلالت قوی‌تر برخوردارند، بر روایاتی که عنوان باب نیز بر پایه آن‌ها تنظیم‌شده است، مقدم شده‌اند؛
5. پرهیز از تکرار حدیث: نویسنده از تکرار حدیث پرهیز و تنها در پایان باب اشاره می‌کند که در ابواب گذشته یا آینده چنین روایاتی وجود دارد؛
6. تقطیع روایات: ایشان همچنین برای اختصار و اکتفا به بخش موردنظر، به تقطیع روایات پرداخته است. با این‌کار، اگرچه از افزایش حجم کتاب جلوگیری شده است؛ متأسفانه در برخی از موارد، موجب از دست رفتن پاره‌ای از قرائن موجود در حدیث گردیده است؛

تعیین مصدر روایت در آغاز سند: در آغاز سندهایی که از کتب اربعه نقل شده، نام نویسندگان کتاب‌ها مقدم شده و در دیگر کتاب‌ها به نام کتاب و نویسنده تصریح ‌شده است. اسامی نویسندگان کتب اربعه در آغاز اسناد وسائل این‌گونه آمده است: محمدبن‏‌یعقوب برای شیخ کلینی، محمدبن‏علی‌بن‏الحسین برای شیخ صدوق و محمدبن‏الحسن برای شیخ طوسی.

نمونه‌ای از روایات کتاب وسائل‏‌الشیعه

أبواب أحکام الملابس و لو فی غیر الصّلاه

باب استحباب التّجمّل و کراهه التّباؤس

5738. محمّد بن یعقوب عن محمّد بن یحیی عن أحمد بن محمّدٍ عن ابن فضّالٍ عن أبی شعیبٍ المحاملی عن أبی‌هاشمٍ عن بعْض أصْحابنا عنْ أبی عبْد اللّه(علیه‌السلام) قال: «إنّ اللّه عزّ و جلّ یحبّ الْجمال و التّجمّل و یبْغض الْبؤْس و التّباؤس»‏.
5739. و عنه عن أحمد بن محمٍّ عن القاسم بن یحیی عن جدّه الحسن بن راشدٍ عن أبی بصیرٍ قال قال امیرالمؤمنین(علیه‌السلام): «إنّ الله جمیلٌ یحبّ الجمال و یحبّ أن یرى أثر نعمه على عبده».
5740. عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ سهْل بْن زیادٍ عنْ علی‏ بْن‏ أسْباطٍ عمّنْ‏ رواه‏ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه‌السلام) قال: «إذا أنْعم اللّه على عبْده بنعْمةٍ أحبّ أنْ یراها علیْه لأنّه جمیلٌ یحبّ الْجمال»‏.
5741. محمّد بْن علیّ بْن الْحسیْن فی الْخصال عنْ محمّد بْن الْحسن عنْ سعْد بْن عبْد اللّه عنْ یعْقوب بْن یزید عن الْحسن بْن علیٍّ عن ابْن رئابٍ عن الْحلبیّ قال: «قال أبو عبْد اللّه(علیه‌السلام) ثلاثة أشْیاء لا یحاسب اللّه علیْها الْمؤْمن طعامٌ یأْکله و ثوْبٌ یلْبسه و زوْجةٌ صالحةٌ تعاونه و یحْصن بها فرْجه».

منبع:

حجت، هادی (1395). دانش حدیث به قلم مدرسان دانشگاه قرآن و حدیث، نشر جمال، ص 248-244.

نویسنده:

دکتر هادی حجت

دانشگاه قرآن و حدیث