نشریه دانش سلامت و دین

احکام فقهی مصرف انواع ژلاتین خوراکی

ژلاتین از واژه لاتین «Gelatus» به معنی سفت، محکم و یخ‌زده گرفته شده است. ژلاتین یک محصول پروتئینی جامد، نیم‌شفاف، بی‌رنگ، ترد و کم‏‌و‏بیش بی‌مزه است که از منابع مختلف از کلاژن‌ها و مواد پروتئینی دامی نظیر استخوان و بافت‏‌های هم‏بند دام‌ها، پوست حیوانات، گوشت ماهیان غیرخوراکی، پوست ماهی و سایر منابع پروتئینی قابل تهیه است؛ ولی ازآنجاکه منابعی مانند گوشت ماهی و دام، به‌طور مستقیم مصرف خوراکی دارد و گران‌قیمت است، معمولاً ژلاتین را از ضایعات پوست، گوشت، استخوان و یا منابع پروتئینی غیرخوراکی تهیه می‌نمایند که اغلب به‌صورت پودر و گرانول تولید می‌گردد. ژلاتین عمدتاً از پوست خوک، پوست گاو و استخوان گاو تهیه می‌شود، لیکن ۴۴ درصد ژلاتین دنیا از پوست خوک تهیه می‌شود. 84 تا 90 درصد ترکیبات اصلی ژلاتین را پروتئین‌ها تشکیل می‌دهند و مابقی اجزای تشکیل‌دهنده آن نمک‌های معدنی و آب هستند.
ژلاتین یکی از پرمصرف‌ترین مواد پروتئینی کلوئیدی در صنایع غذایی، دارویی، پزشکی و نظامی است. از ژلاتین در صنایع غذایی در تهیه شیرینی، آب‌نبات، دسرهای آماده، مارمالادها، ژله‌ها و بستنی‌ها استفاده می‌شود. به‌علاوه این ماده در فراورده‌های لبنی، فرآورده‌های گوشتی و غذاهای منجمد به‌عنوان کلوئید محافظ عمل کرده، به‌آسانی در بدن جذب می‏‌شود و حتی به هضم سایر مواد غذایی از طریق تشکیل امولسیون کمک می‌کند.
در پزشکی از ژلاتین به‌عنوان روکش برای تهیه کپسول‌های ژلاتینی نرم و سخت استفاده می‌شود. دلیل استفاده از ژلاتین در صنایع دارویی این است که ژلاتین یکی از خالص‌ترین و کامل‌ترین پروتئین‌های موجود بوده است و خیلی سریع جذب بدن می‌گردد. از دیگر مصارف ژلاتین در صنایع داروسازی، پوشش بعضی از قرص‌ها و همچنین به‌عنوان جاذب آب، در بعضی از اعمال جراحی می‌توان نام برد (1).

روش تهیه و تولید ژلاتین

ژلاتین به دو روش سنتی و شیمیایی قابل تهیه است که در روش سنتی، ژلاتین تقریباً به همان روش پخت خانگی تهیه می‌‏شود و در روش شیمیایی یا سنتتیک که خود به دو صورت اسیدی و قلیایی تقسیم می‌شود، از برخی آنزیم‌ها نیز جهت سرعت‏‌دادن به فرایند تولید ژلاتین استفاده می‌شود؛ البته نوعی ژلاتین از ماهی تهیه می‌گردد که ازنظر تکنولوژی تولید، کمی متفاوت با ژلاتین معمولی است. به‌طورکلی، ژلاتین از هر روشی که تولید شود در آن سه عمل خالص‌سازی، تغلیظ و خشک‌کردن انجام می‌گیرد. درصورتی‌که فرایند تولید ژلاتین با اسید شروع شود، روش را اسیدی و ژلاتین حاصل را نوع A و درصورتی‌که فرآیند با قلیا شروع شود، روش را قلیایی و نوع ژلاتین تولیدی را B می‌نامند. در تولید ژلاتین از پوست خوک، از فرایند اسیدی استفاده می‌شود که البته این ژلاتین در کشورهای اسلامی کاربردی ندارد. در مورد تولید ژلاتین از استخوان گاو و گوسفند، از فرایند قلیایی استفاده می‏‌شود (2).

حکم فقهی مصرف ژلاتین خوراکی

خوردن ژلاتین چه حکمی دارد؟

حضرت آیت‏‌الله خامنه‌ای (دام‌ظله): حلیت و حرمت ژلاتین دایرمدار موادی است که از آن‌ها تهیه می‌شود؛ ژلاتین گیاهی حلال است و ژلاتین تهیه شده از استخوان حیوان‌های حلال‌گوشت که ذبح شرعی شده‌اند، حلال است و اما ژلاتین تهیه شده از پوست حیوان حلال‌گوشت که ذبح شرعی نشده، نجس و حرام است و ژلاتین تهیه شده از اجزای حیوانات حرام‌گوشت حرام‌اند و درهرصورت اگر ژلاتین دارای قسم حلال و حرام باشد و شما ندانید آنچه می‌خواهید بخورید از کدام قسم می‌باشد، محکوم به حلیت است (3).

حضرت آیت‌‏الله سیستانی(دام‌ظله): اگر شک کنید که ژلاتین از گیاه گرفته ‌شده یا از حیوان، خوردن آن جایز است و تفحص لازم نیست، ولی اگر بدانید که از حیوان گرفته شده و از تذکیه شرعی آن مطمئن نباشید خوردن آن جایز نیست، حتی ـ بنا بر احتیاط واجب ـ اگر از استخوان‌های حیوان فراهم شده باشد. اگر علم و یقین داشته باشیم که مواد آن استحاله شده و در ضمن عملیات شیمیایی دگرگون شده است خوردن آن مطلقاً اشکال ندارد؛ اما این امر ثابت نشده است.

حضرت آیت‏‌الله مکارم شیرازی(دام‌ظله): در موارد مشکوک که نمی‌دانیم از چه ماده‌ای گرفته شده، حکم حلیت و طهارت است و فحص و جستجو لازم نیست؛ و اگر یقین داشته باشیم که از ماده حرام و نجس گرفته شده است استحاله صدق نمی‌کند، اما راه دیگرى براى حلیت و طهارت آن وجود دارد و استفاده از آن در موارد ضرورت مانعى ندارد (5).

حضرت آیت‌‏الله بهجت(رحمة‌الله): آنچه از استخوان خوک باشد، نجس است و نیز آنچه از استخوان گاو است اگر از کشور غیر اسلامی آمده باشد نجس است (6).

در انگلیس در یک سری از قرص‌ها و داروها، از ژلاتین حیواناتی مانند خوک استفاده می‌‌شود، اما شکل نهایی قرص‌ها مانند قرص‌های گچی است. ازآنجایی‌که نمی‌‌دانم استحاله شامل این موارد می‌‌شود یا نه، حکم شرعی استفاده از آن چیست؟ در بیشتر کپسول‌‏های دارویی و غیر دارویی نوشته شده که حاوی ژلاتین است که درواقع روکش جلد کپسول است، با توجه به اینکه این داروها در خارج تهیه می‌شود، حکم خوردن آن چیست؟ (8)

حضرت آیت‌‏الله‌‏العظمی خامنه‌ای(دام‌ظله): اگر قرص‌ها داراى قسم حلال و حرام باشد و ندانید آنچه مى‌‌خورید از کدام قسم است، محکوم به حلیت است (3).

ژلاتین تهیه شده از اجزای حیوانات حرام‌گوشت حرام‌اند و صرف تجویز پزشک موجب حلال شدن آن نمی‌گردد، مگر اینکه علاج منحصر در استعمال آن است و عدم استعمال، منجر به مرگ یا چیزی نزدیک آن می‌شود که به مقدار رفع ضرورت جایز است.

حضرت آیت‌الله‌‏العظمی سیستانی(دام‌ظله): اگر علم به نجاست ندارید، استفاده آن اشکال ندارد (3). دارو اگر از نجس و مشتقات آن تهیه شده باشد، نجس است و خوردن آن حرام است؛ ولی چنانچه یقین به ساخته شدن دارو از نجاست نداشته باشید، اشکال ندارد و اگر ضرورت علاج طبق نظر متخصص آن را اقتضا کند و علاج منحصر به آن باشد به مقدار ضرورت اشکال ندارد.

حضرت آیت‌‏الله‌‏العظمی مکارم شیرازی(دام‌ظله): در موارد مشکوک که نمی‌‌دانید از چه ماده‌‌ای گرفته شده، حکم، حلیت و طهارت است و جست‌وجو لازم نیست (5).

حضرت آیت‏‌الله‌‏العظمی نوری همدانی(دام‌ظله): در فرض یقین به موارد مذکور در سؤال، خوردن قرص مزبور جایز نیست، مگر در مواردی که ضرورت باشد (7).

: منابع

1. پیشگر، امید. مقالات سایت تبیان، https://article.tebyan.net/shdj. دسترسی در تاریخ 25/10/1398.

2. همان

3. خامنه‌ای، سید علی. استفتائات، پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری: http://farsi.khamenei.ir، دسترسی در تاریخ 16/10/1398.

4. سیستانی، سید علی. استفتائات. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی سیستانی:  www.sistani.org دسترسی در تاریخ 16/10/1398.

5. مکارم شیرازی، ناصر. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی:www.makarem.ir دسترسی در تاریخ 16/10/1398.

6 و 7. یوسف وند، مهدی. استفتائات مراجع، سایت hadana.ir موتور جستجوی پرسش و پاسخ دینی دسترسی در تاریخ 16/10/1398.

8.  موسسه فرهنگی رواق حکمت، سایت دسترسی در تاریخ16/10/1398 http://www.islamquest.ir/introsh 

نویسنده:

محمد مهری لیقوان

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم