نشریه دانش سلامت و دین

علامه مجلسی و بحارالانوار

علامه محمدباقر مجلسی

محمد‏باقر فرزند محمدتقی مجلسی، معروف به «علامه مجلسی» در سال 1037 هجری، در شهر اصفهان و در خانواده‌ای اهل علم و فضیلت، دیده به جهان گشود. پدر علامه، ملا محمدتقی مجلسی، معروف به مجلسی اول (1070- 1003 ق) محدث و فقیهی بزرگ و از شاگردان شیخ بهایی و میرداماد است که در زمان خویش، مرجعیت تقلید و امامت جمعه اصفهان را بر عهده داشت.

علامه مجلسی تحصیلات خود را از چهارسالگی نزد پدر علامه‌اش آغاز کرد. وی از همان اوان کودکی، با هوشی سرشار و پشتکاری زیاد، به تحصیل علوم متداول عصر پرداخت و در اندک‌زمانی، همه علوم رسمی زمان خود را فراگرفت.

علامه محمدباقر مجلسی در علوم اسلامی رایج آن روزگار به تحصیل پرداخت؛ ولی ازآنجاکه پدرش گرایش حدیثی داشت و خود نیز علوم گوناگون اسلامی را برگرفته از حدیث می‌دانست، ادامه تحصیلات خود را صرف پژوهش‌های حدیثی کرد. علامه مجلسی در علوم مختلف اسلامی مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه، سرآمد روزگار خود بود. وی تمام کوشش خویش را به نشر روایات معصومان(علیهم‌السلام) اختصاص داد.

علامه مجلسی در سال 1098 از سوی شاه‌سلیمان صفوی به سمت شیخ‌الاسلامی اصفهان منصوب شد. علامه این منصب را با اصرار شاه پذیرفت. شیخ‌الاسلام، بالاترین و مهم‏ترین منصب دینی اجرایی، در آن روزگار بود. او قاضی و حاکم در مشاجرات و دعاوی بود. تمام امور دینی زیر نظر مستقیم او انجام می‌گرفت و تمام وجوهات به پیشگاه او فرستاده می‌شد. شیخ‌الاسلام سرپرستی درماندگان و ایتام و ... را نیز بر عهده داشت و تا پایان عمر خویش، عهده‌دار این وظیفه مهم بود.

علامه مجلسی از این جایگاه بیشترین بهره را برد و تا جایی که امکان داشت، در ترویج علم و حدیث شیعه و پشتیبانی از مردم بی‌پناه و امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر و مبارزه با ستم و زورگویی کوشید. علامه مجلسی همچنین امامت جمعه شهر اصفهان را نیز بر عهده داشت.

علامه مجلسی پس از عمری تلاش خستگی‌ناپذیر و تعلیم و تربیت صدها شاگرد و دانشمند و تألیف و تصنیف و ترجمه ده‌ها کتاب سودمند به عربی و فارسی، سرانجام در شب 27 ماه مبارک رمضان سال 1110 هجری در سن 73 سالگی در شهر اصفهان، چشم از جهان فروبست و در مسجد جامع اصفهان در کنار آرامگاه پدر علامه‌اش به خاک سپرده شد.

آوازه علامه مجلسی، گذشته از مقام علمی و جامعیت و مرجعیتی که در دولت صفویه داشت، به‏دلیل تألیفات بسیار اوست. علامه مجلسی بیش از هفتاد کتاب و رساله فارسی در موضوعات گوناگون تألیف کرده است که از آن میان، آثار زیر را می‌توان نام برد:

• حلیه‌‏المتقین، درباره آداب و مستحبات زندگی فردی و اجتماعی؛
• حیات‌‏القلوب، درباره زندگی انبیا و ائمه اطهار(علیهم‌السلام) ؛
• زادالمعاد در موضوع ادعیه

برای وی بیش از ده اثر به زبان عربی نیز نام برده‌اند که برخی از آن‌ها چندین جلد است؛ مانند:

• بحارالانوار: دائره‏المعارف احادیث شیعه در 110 جلد؛
• مرآة‏العقول: شرح الکافی در 26 جلد؛
• ملاذ الاخیار: شرح تهذیب‏الاحکام در 16 جلد.

کتاب بحارالانوار

مهم‌ترین اثر علامه مجلسی کتاب بحارالانوار است. نام کامل این اثر «بحارالانوار الجامعه لدرر أخبار الأئمّه‏الأطهار» یعنی دریاهای نور، دربرگیرنده گوهرهای احادیث پیشوایان پاک است.

کتاب بحارالانوار، دائره‌المعارف بزرگ حدیث شیعه است که دربرگیرنده تمام مسائل دینی و مباحث مختلف اسلامی از تفسیر قرآن و تاریخ تا فقه و کلام و ... است و به‌حق، آن را دائره‌المعارف تشیع نامیده‌اند.

علامه مجلسی در راستای فعالیت‌های حدیثی خود، پیش از تألیف بحارالانوار، دو اقدام مهم را برای احیای کتب روایی شیعه انجام داد:

1. جستجوی گسترده برای یافتن کتاب‌های معتبر حدیثی؛
2. تصحیح و رونویسی نسخه‏های به‌دست‌آمده.

انگیزه تألیف: جوامع حدیثی شیعه که تا عصر علامه مجلسی نوشته شده بود، عمدتاً جامع احادیث فقهی بود و کمتر به مباحث غیر فقهی پرداخته بودند. چنان‌که مرحوم کلینی در بخش اصول الکافی، بخشی از احادیث غیر فقهی را گردآورده بود؛ ولی همچنان احادیث بسیار دیگری از امامان شیعه(علیهم‌السلام)  در موضوعات مختلفی همچون معارف، اخلاق، تاریخ و ... در لابه‌لای کتاب‌های روایی شیعه وجود داشت که تا آن زمان، دریک جا گرد نیامده و نظم موضوعی نیافته بود.

علامه مجلسی نخست، بدون آنکه در پی تألیف بحار باشد، فهرستی موضوعی برای ده کتاب حدیثی غیر فقهی بنام «فهرس مصنفات‏الاصحاب» تنظیم کرد تا بدین‌وسیله، دسترسی به موضوعات آن‌ها آسان شود. وی در این اثر، بدون آن‌که متن روایات آن کتاب‌ها را نقل کند، در ذیل عناوین موضوعات به ذکر نشانی روایات در هر کتاب بسنده کرد. این فهرست در سال 1070 هجری به پایان رسید. علامه پس از مدتی، به دلیل مشکلاتی که در استفاده از این اثر برای مشاهده روایات یک موضوع وجود داشت، تصمیم‌گرفت تا با استفاده از این فهرست، به‌جای ذکر شماره روایت، متن کامل آن را نقل کند و افزون بر آن ده کتاب، از منابع دیگر روایی نیز بهره گیرد. شیوه علامه چنین بود که بر اساس فهرست مزبور، نخست باب‌های کتاب را مشخص و سپس روایات را در ذیل عناوین ابواب درج می‌کرد. این تصمیم، سرآغاز تألیف بزرگ‌ترین مجموعه حدیثی شیعه یعنی بحارالانوار شد. گردآوری این مجموعه عظیم تا پایان عمر علامه مجلسی یعنی نزدیک به چهل سال به طول انجامید.

همکاران علامه مجلسی: طرح تدوین بحار، تبیین موضوعات اصلی و فرعی و گزینش روایات ده کتاب اول و نیز گزینش آیات مربوط به موضوعات و نوشتن شرح بر روایات ده کتاب اول و نیز گزینش آیات مربوط به موضوعات و نوشتن شرح بر روایات از کارهای اختصاصی علامه در تألیف بحار به شمار می‌رود؛ ولی با توجه به اشتغالات علمی، سیاسی و اجتماعی علامه مجلسی و گستردگی کار گردآوری و تحقیق مجموعه سترگی همچون بحارالانوار، عده‌ای علامه مجلسی را در این کار عظیم یاری رساندند که آمنه‏خاتون خواهر مرحوم مجلسی، میرزا عبدالله افندی و سید‏نعمت‌الله جزایری از آن جمله‏اند.

منابع بحارالانوار: در تألیف بحارالانوار از منابع بسیاری استفاده شده است. مرحوم مجلسی در مقدمه بحار، نخست نام 378 کتاب شیعی را به‌عنوان مصادر بحار آورده است. میزان استفاده علامه مجلسی از منابع گوناگون یکسان نیست، وی برای کم‏و‏بیش هشتاد منبع از مصادر بحار، اسم رمز مشخص کرده است که این کتب، در حقیقت منابع اصلی بحار به شمار می‌روند. وی سپس 85 منبع از اهل سنت را نیز نام برده که در تدوین بحار از آن‌ها استفاده کرده است. این منابع ازلحاظ گوناگونی موضوعات، بسیار گسترده‌اند و دربرگیرنده کتب حدیث، فقه، اصول، تفسیر، رجال، انساب، تاریخ، کلام، فلسفه و لغت می‌شوند. بخش زیادی از این منابع، به‌منظور شرح و تبیین روایات، مورد استفاده قرار گرفته است.

نکته قابل‌توجه آنکه، مرحوم مجلسی به‌خاطر بلندآوازگی کتب اربعه، از آن‌ها مطالب فراوانی نقل نکرده است. وی علت این امر را متواتر و محفوظ بودن این کتاب‌ها دانسته است؛ اگرچه از میان کتب اربعه، کتاب الکافی از این قاعده مستثنا بوده و بیش از 3500 مورد به آن استناد شده که بیشتر روایات غیر فقهی الکافی است.

ساختار کتاب بحارالانوار: کتاب بحارالانوار دربردارنده یک مقدمه و 25 کتاب (بخش اصلی) و ده‌ها هزار حدیث است. شیوه چینش مطالب در بحار، بسیار متأثر از کتاب الکافی است؛ اگرچه تفاوت‌هایی هم دراین‌بین دیده می‌شود، ازجمله این‌که علامه برخی ابواب و موضوعات را برای نخستین بار، به‌صورت مستقل بیان کرده است؛ مانند کتاب العدل‏و‏المعاد، کتاب السماءو‏العالم و کتاب قصص‌الانبیاء.

بحارالانوار چاپ‌های بسیاری دارد که مشهورترین آن‌ها چاپ 110 جلدی بحار است. از مزایای این چاپ، پانویس‌های ارزشمند علامه طباطبایی بر هفت جلد نخستین بحار است که در پانویس با رمز «ط» مشخص‌شده‌اند.

برنامه‌های رایانه‌ای: متن بحار در نرم‌افزارهای مختلفی مانند معجم فقهی، مکتبه اهل‌البیت(علیهم‌السلام)، جامع‏الاحادیث نور و برنامه نشر حدیث موجود است. در نرم‌افزار معجم موضوعی بحارالانوار نیز امکان دسترسی به مطالب و موضوعات گوناگون کتاب از طریق جستجوی لفظی و معنایی وجود دارد.

ویژگی‌ها و مزایای کتاب بحارالانوار

مهم‌ترین ویژگی‌های بحار عبارت‌اند از:

1. ذکر آیات قرآن: علامه هر بابی را با آیات متناسب با عنوان باب آغاز نموده و پس‌ازآن، اگر این آیات احتیاج به تفسیر داشته باشند، کلمات مفسران را نقل کرده است. وی پس‌ازآن، روایات باب را نقل می‌کند. چون آیات مربوط به هر موضوع در کنار هم قرارگرفته و روایات تفسیری آن‌ها نیز بیان شده است؛ بنابراین می‌توان بحارالانوار را تفسیر روایی و تفسیر موضوعی قرآن نیز نامید؛
2. جامعیت بحار نسبت به موضوعات مختلف: بررسی عناوین و روایات بحارالانوار نشان می‌دهد که این کتاب، مسائل مختلف و گوناگون دینی را در برگرفته است و کم‌وبیش هیچ موضوعی از موضوعات گوناگون اسلامی نیست، مگر آن‌که علامه مجلسی بدان پرداخته و روایات آن را گردآورده است؛
3. ذکر رساله‌های مستقل در بحارالانوار: علامه مجلسی ضمن بحث‌های خود در بحارالانوار، گاهی به کتاب‌ها یا رساله‌هایی برخورد کرده که به جهت اختصار آن رساله و شدت ارتباط موضوع آن با بحث‌های بحارالانوار، آن رساله را به‌صورت کامل و یکجا نقل کرده است. شمار این موارد بالغ‌بر 25 کتاب است؛
4. استفاده از مصادر کمیاب و نسخه‌های تصحیح‌شده: یکی از ارزش‌های بسیار مهم بحارالانوار این است که کتاب‌های زیادی در دست علامه مجلسی بوده که برخی از آن‌ها پس از او، از میان رفته است و به دست ما نرسیده‌اند و اگر علامه مجلسی مطالب آن‌ها را در بحار نقل نکرده بود، ما اطلاعی از درون‌مایه آن‌ها نداشتیم؛
5. توضیح و تفسیر احادیث: علامه مجلسی در موارد بسیاری، پس از نقل حدیث، به شرح روایت و توضیح واژگان غریب حدیث پرداخته است. شروح علامه مجلسی یکی از مهم‌ترین مزایای کتاب بحار به شمار می‌رود؛
6. گزارش اسناد و متون متعدد در هر موضوع: از دیگر ویژگی‌های بحارالانوار این است که چون بیشتر روایات هر موضوع یکجا نقل شده، برای پژوهشگر این امکان فراهم می‌شود که تشخیص دهد روایات این موضوع متواتر است یا مستفیض یا خبر واحد. همچنین مشاهده روایات هم‌مضمون در کنار یکدیگر، به تشکیل خانواده حدیثی و فهم دقیق کلام معصوم(علیه‌السلام) کمک به‏سزایی می‌کند.

یادآوری: یکی از اهداف مهم علامه در بحار، ثبت و دسته‌بندی روایات، به‌منظور جلوگیری از نابودی آن‌ها بود تا بدین‌وسیله میراث حدیثی شیعه را به نسل‌های بعدی منتقل سازد و راه پژوهش و ارزیابی روایات همچنان بر روی آیندگان باز باشد. بحار دریایی است از گوهرهای قیمتی و درهای گران‌بهای روایات معصومان(علیهم‌لسلام) که گاه در کنار آن‌ها، اخبار و منقولات ضعیف و بی‌اساس نیز دیده می‌شود. بر این‌ اساس، استفاده از این مجموعه، برای کسانی مناسب است که تخصص لازم در ارزیابی سندی و متنی احادیث را داشته باشند.

سفینه‏البحار: ازآنجاکه بحار مجموعه‌ای گسترده از روایات در موضوعات گوناگون است، یافتن مطلب از چنین مجموعه عظیمی نیاز به فهرستی مناسب و کارآمد داشت. مرحوم محدث قمی (مؤلف کتاب مفاتیح‌الجنان) با تألیف کتاب سفینه تا حد زیادی این نیاز را برطرف ساخت. این اثر، تنظیم الفبایی موضوعات و گزیده‌ای از روایات بحارالانوار علامه مجلسی همراه با اضافاتی از شیخ عباس قمی است.

منبع:

حجت، هادی (1395). دانش حدیث به قلم مدرسان دانشگاه قرآن و حدیث، نشر جمال، ص 258-250.

نویسنده:

دکتر هادی حجت

دانشگاه قرآن و حدیث