نشریه دانش سلامت و دین

صداقت‌‌، دری به بهشت!

پیامبر اکرمﷺ می‏فرماید: «علیکم بالصّدق؛ فإنّه بابٌ من أبواب الجنّة و ایّاکمْ و الْکذْب فانّه بابٌ منْ أبواب النّار»؛
بر شما باد به راست‌گویی، زیرا راست‌گویی درى از درهاى بهشت است و بپرهیزید از دروغ‌گویی که درى از درهاى دوزخ است (نهج‏الفصاحه، ح 419).
همان‌گونه که آگاه هستید، قرار بر این بود که در هر جلسه، آیه‏ای از قرآن یا یک حدیث شریف بیان شود و این آیات و روایات با موضوع و مبحث کلاس اخلاق پزشکی و اخلاق حرفه‌‌ای دانشجویان رشته‌‌های علوم سلامت، مرتبط باشد. در دو شماره پیشین، آیه‏ای از قرآن کریم و حدیثی شریف از پیامبر گرامی اسلامﷺ با موضوع «صداقت» یا به تعبیر دیگر، «حقیقت‌گویی» بررسی شد. در این شماره و در راستای همان بحث، حدیثی دیگر را از پیامبر گرامی اسلامﷺ بررسی می‌‌کنیم.
برداشت بنده از این حدیث شریف این است که یکی از راه‌‌های رسیدن به بهشت، صداقت و یکی از راه‌های منتهی به جهنّم دروغ است. صداقت و راست‌گویی، انسان را بهشتی و دروغ انسان را به آتش جهنم وارد می‌‌کند. به نظر می‏رسد بهشت، جلوه‌‌ای از خوبی‌ها و جهنم تجلی بدی‌ها و زشتی‌‌هاست. در فهم عمومی جامعه، راست‌گویان را افرادی اخلاق‌‌مدار و دروغ‌گویان را دور از اخلاق نیکو می‌‌دانیم. همین فهم عمومی جوامع بشری (دین‌‌مدار و سکولار)، دروغ را ناپسند و نکوهیده می‌‌شمرد و به راست‌گویی و صداقت ارزش بالایی می‌‌دهد؛ بنابراین می‌‌توان نتیجه گرفت، صداقت یکی از راه‌‌های پانهادن در جمع خوبان (دری از درهای بهشت) و دروغ یکی از راه‏های رسیدن به بدی‌هاست.
مراجعه به دیگر آیات (برای نمونه: توبه، 49 و عنکبوت،54) و روایات نشان می‏دهد که بهشت و جهنم تنها مختص به آخرت نیست. از آموزه‌های اسلامی دریافت می‌‌شود که بهشت و دوزخ قیامت، همین اعمال و رفتار ماست که در آنجا تجلّی می‏یابد. راست‌گویی جهانمان را اخلاقی نموده و ما را وارد بهشت برین می‌‌کند. در نقطه مقابل، با دروغ‌گویی، خود و دیگران را به دردسر انداخته و برای خودمان جهنم و آتش فراهم می‏کنیم.
یکی از چالش‌‌های برآمده از توسعه غربی و تجدد (به‌اصطلاح مدرنیته)، گسترش پریشانی و نگرانی و از‏ دست ‏رفتن آرامش و آسایش جوامع است. از پیامبر گرامی اسلامﷺ نقل است که فرموده‌‌اند: «الصّدق طمأْنینةٌ و الْکذب ریبةٌ»؛ راست‌گویی [مایه] آرامش و دروغ‌گویی [مایه] تشویش است (نهج‌‌الفصاحه، ح 1864). صداقت و راستی، مایه آرامش است و دروغ، پریشانی و نگرانی به وجود می‌‌آورد (فعالی، 1391). یکی از کارهایی که جوامع بشری باید برای تأمین و حفظ آرامش خود و پرهیز از پریشانی و نگرانی انجام دهد، رواج «صداقت» و حذف «دروغ» از میان خود است.
در حوزه سلامت نیز صداقت ما با گیرنده خدمت، آثار و برکات نیکویی دارد؛ ازجمله رضایت خاطر گیرنده خدمت (پناهی، 1396)، تحکیم رابطه اخلاقی میان ارائه‌کننده و گیرنده خدمت سلامت و افزایش اعتماد میان این دو (زارعی و همکاران، 1395)، مقبولیت مرکز ارائه‏کننده خدمت سلامت در نزد بیمار (صحت و همکاران، 1392) و بهبود کیفیت همکاری بیمار و خانواده او با کارکنان نظام سلامت. صداقت تنها در گفتار خلاصه نمی‌‌شود؛ چه‌بسا باید به‌گونه‌ای باشد که گیرنده خدمت سلامت، صداقت ما را از رفتارمان دریافت کند (معارفی و همکاران، 1393). به نظر می‌‌رسد آثار نیکوی رفتار صادقانه، به‌مراتب بیشتر و بهتر از سخن است.
در ارتباط با همین بیماری کرونا، هنگامی‌که همه مردم کوشش صادقانه کارکنان مراکز درمانی و نظام سلامت را دریافتند و باور کردند که هشدارها و توصیه‏های وزارت بهداشت، صادقانه و دلسوزانه است و نیز هنگامی‌که با وجود گلایه‏مندی از مسئولان، جدیت و صداقت را در بیشتر آنان دیدند؛ همکاری آن‌ها با نظام سلامت و ستاد ملی مبارزه با کرونا بیش‌ازپیش شد و افراد بیشتری گزینه ماندن در خانه را برگزیدند.
هنگامی‌که بیمار صداقت را از گفتار و رفتارم ببیند، دریچه‌‌ای بهشتی به روی او بازکرده‌ام. این بیمار با خاطری آسوده شرح‌حال خود را برایم بازگو می‌‌کند، تشخیصم را به جان می‌‌خرد و درمان را می‌‌پذیرد.
نکته شایان توجه این است که حقیقت‌‌گویی و صداقت، یک قاعده بدیهی در حوزه سلامت است؛ ولی این قاعده استثناء هم دارد. شاید مهم‌ترین و رایج‌‌ترین استثناء آن در فرهنگ مردم ما، جایی است که بیمار یا خانواده او، تاب و تحمّل شنیدن و دانستن حقیقت را ندارند. درجایی که آگاه شدن بیمار از حقایق مربوط به سلامت خودش یا وضعیت فردی دیگر (برای نمونه مرگ یکی از عزیزان بیمار بدحال) سلامت بیمار را به خطر می‌‌اندازد، گفتن این حقایق نادرست است. در این موارد می‏باید حقیقت یادشده از بیمار پنهان شود و در مواردی که هیچ راه دیگری برای پیشگیری از آسیب به بیمار وجود ندارد، حتی گفتن دروغ به بیمار، مجاز (و چه‌بسا بایسته) خواهد بود (اترک، 1391).

منابع:
1. نهج‌‌الفصاحه، ح 419 به نقل از (http://www.hadithlib.com/hadithtxts/chel/8803).
2. نهج‌‌الفصاحه، ح 1864 ب نقل از (http://www.hadithlib.com/hadithtxts/view/301531).
3. آرامش (مجموعه سبک زندگی توحیدی و موفقیت الهی – 1)، محمدتقی فعالی، زمستان 1391، تهران، نشر دارالصادقین.
4. پناهی، علی احمد (1396)، بررسی نقش سازنده فضایل اخلاقی در سلامت روانی با رویکرد دینی – روان‌‌شناختی. فصلنامه اخلاق. دوره 7(3):53.
5. زارعی، فرزانه. شیخ‌‌ذکریایی، ندا. واحدی، محمدصالح. مارلین، اردلان. دانش‏خواه نسرین (1395)، بررسی میزان صداقت و عذرخواهی در پرستاران هنگام ارائه خدمت به بیماران، از دیدگاه بیماران. فصلنامه پرستاری، مامایی و پیراپزشکی. دوره 1(4):57-64.
6. صحت، سعید. عطوفی، امین. یوسفی، علیرضا (1392)، بررسی عوامل مؤثر بر وفاداری بیماران به برندهای بیمارستانی با استفاده از مدل یابی معادلات ساختاری. فصلنامه بهداشت و توسعه. دوره 2(4): 285-295.
7. معارفی، فریده. اسلامی‌‌اکبر، رسول. اشک‌‌تراب، طاهره. عباس‌‌زاده، عباس. علوی‌‌مجد، حمید. (1393)، بررسی دیدگاه بیماران دررابطه با میزان رعایت کدهای اخلاقی تعهد حرفه‌‌ای پرستاران در بیمارستان‌‌های علوم پزشکی. فصلنامه اخلاق و فرهنگ در پرستاری و مامایی. دوره 1(2):19-26.
8. اترک، حسین. ملابخشی، مریم (1391)، دروغ‌گویی به بیمار با انگیزه خیرخواهانه. مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی. دوره 5(4):1-12.

نویسنده:

دکتر محسن رضایی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم