نشریه دانش سلامت و دین

احکام فقهی مرتبط با ویروس کرونا

کروناویروس‌‏ها خانواده بزرگی از ویروس‌ها هستند که با توجه به شواهد به نظر می‌رسد، می‌توانند عامل بروز بیماری‌هایی مانند یک سرماخوردگی ساده تا بیماری‌های شدیدتری همچون سندرم خاورمیانه «مرس» (MERS) و یا حتی شدیدتر از آن، همانند سندرم‌های حاد تنفسی «سارس» (SARS) شوند (سازمان ملل).
در سال 2019 سری جدید کروناویروس که پیش‌تر در انسان‌ها دیده نشده بود (COVID-19) در شهر ووهان چین شناسایی شد. «کروناویروس»از واژه لاتین «corona» یا واژه یونانی «κορώνη» به معنی تاج یا هاله گرفته شده است. این واژه به ویژگی ظاهری ویریون‌ها (شکل عفونی ویروس که در زیر میکروسکوپ الکترونی دیده می‌شود) اشاره دارد که حاشیه‌ای از سطح بزرگ و پیازدار داشته و یادآور تصویری از یک تاج سلطنتی یا تاج خورشیدی است. ازاین‌رو، کروناویروس را «ویروس تاج‌دار» نیز می‌نامند (2).
از چهل گونه مختلف خانواده کروناویروس، تاکنون هفت گونه منتقل‌شده به انسان کشف شده است که موجب بروز بیماری‌هایی همچون سرماخوردگی در انسان می‌گردند. گاهی برخی از کروناویروس‌ها به دستگاه تنفسی حمله می‌کنند و گاهی علائم خود را در روده و معده افراد نمایان می‌کنند. علائم ویروس کرونا در ریه، بیشتر در سرماخوردگی‌های معمول و نوعی سرماخوردگی ترشح آور به نام پنومونیا ظاهر می‌شود که معمولاً در بیشتر افراد با سرماخوردگی ملایمی همراه است. در این دسته، چهار کروناویروس کشف شده است(2). ازاین‌روی، با توجه به حساس‌‏بودن موضوع، برخی احکام مرتبط با این ویروس بیان می‌شود.

احکام غسل و خاک‌سپاری درگذشتگان مبتلا به ویروس کرونا

آیت‏‌الله خامنه‌ای(دام‌ظله)
پرسش: با توجه به سرایت سریع کروناویروس (بر پایه دیدگاه متخصصان) اگر شخصی بر اثر این بیماری فوت کند، درباره غسل کفن و نماز وی وظیفه چیست؟
پاسخ: ابتلای به این بیماری، موجب نادیده گرفتن احکام واجب مربوط به میت نمی‌شود؛ بنابراین با رعایت کامل نکات بهداشتی و به‌کارگیری تجهیزات ایمنی – هرچند با صرف هزینه– می‌‏بایست حداقل واجب درباره غسل، حنوط، کفن، نماز میت و دفن انجام گیرد.
در صورت عدم امکان غسل ترتیبی، میت باید به‌ صورت ارتماسی غسل داده شود و در صورت عدم امکان غسل، با دست میت، میت را به ترتیب، بدل از غسل با آب و سدر، غسل با آب و کافور و غسل با آب خالص تیمم داده، حنوط کنند و – هرچند از روی لباس – کفن کرده و دفن نمایند (3) .

آیت‌‏الله سیستانی(دام‌ظله)
پرسش: بنا بر مسئله ۷۰۶ در توضیح‌‏المسائل جامع، اگر شستن میت (مبتلا به کرونا) برای غسال خطر داشته باشد، در این صورت تیمم جایز است؟
پاسخ: بله. اگر غسل دادن بی‌خطر نباشد نوبت به تیمم می‌رسد (5).
پرسش: درهرصورت، چه تیمم دادن به میت (مبتلا به کرونا) با دست دیگری (میمم) و یا با دست خود میت زیان داشته باشد، در این حالت تیمم آن چطور خواهد بود؟
پاسخ: تیمم میت باید با دست‌های تیمم‏دهنده باشد و درصورتی‌که بی‏دستکش خطر داشته باشد، با دستکش اشکال ندارد (5).

آیت‌‏الله مکارم شیرازی (دام‌ظله):
پرسش: تجهیز شخصی که به دلیل بیماری واگیردار، هرگونه برخورد با او حتی پس از مرگ نیز خطرناک است و موجب سرایت می‌شود چه حکمی دارد؟
پاسخ:  درصورتی‌که از دید پزشکان متعهّد و متخصّص خطر جدی باشد، نیاز است مراسمى همانند غسل و مانند آن‌که سبب آلودگى می‌شود حذف گردد؛ و اگر تیمّم دادن و کفن کردن از روى پلاستیک اشکالى ایجاد نکند، باید انجام شود؛ ولی اگر آن‌هم ایجاد خطر می‌کند، باید به نماز سریع و ساده بسنده کرد (6).

آیت‏‌الله شبیری زنجانی(دام‌ظله):
پرسش: شنیده می‏شود که جنازه قربانیان کرونا غسل داده نمی‌شود، چون می‌گویند ورود آب غسل در فاضلاب موجب گسترش بیماری می‌شود و خطر سرایت به غسل‏دهندگان نیز وجود دارد؛ همچنین برای جلوگیری از سرایت بیماری، اجازه تیمم بدون دستکش هم داده نمی‌شود. در این وضعیت، حکم شرعی متدینین چیست؟
پاسخ: در صورت نیاز، فاضلاب جداگانه‌‌ای برای شستشو ایجاد شود. چنانچه با فریز کردن یا دیگر تمهیدات، امکان تجهیز کامل – هرچند با تأخیر- وجود داشته باشد، باید چنین کرد. همچنین غسل ترتیبی بر غسل ارتماسی مقدم است و درهرصورت، در غسل نیاز نیست دست کشیده شود. در فرض عدم امکان غسل، چنانچه امکان تیمم دادن بی‌خطر میت -هرچند با رعایت بیشتر اصول بهداشتی- وجود ندارد، هم میت را با دستکش تیمم دهند و هم اگر ممکن است با به‌کارگیری دست‌های خود میت این کار را انجام دهند. به‌هرحال، تجهیز کامل میت شرعاً نیاز است و تنها به اندازه درماندگی می‌توان از آن چشم‌پوشی کرد.

احکام رعایت اصول بهداشت فردی و اجتماعی

آیت‌‏الله شبیری زنجانی(دام‌ظله):
پرسش: با توجه به سفارش پزشکان و متخصصان به حضور نیافتن افراد مشکوک به این بیماری در گردهمایی‌ها و محیط‌های عمومی، توجه نکردن افراد به این توصیه چه حکمی دارد؟ آیا رعایت این توصیه‌ها از دید شرعی نیز نیاز است؟ به‌ویژه آنکه، برخی از افراد با وجود توصیه متخصصان، تعطیل کردن کلاس‌های درس و مراسم مذهبی و غیرمذهبی را درست نمی‌دانند. آیا چنین کاری شرعی است؟
پاسخ: با توجه به خطر جدی این بیماری، رعایت ضوابط بهداشتی و پزشکی بر همگان لازم است و می‏‌بایست مسئولان با جدیت، تدابیر بایسته و فوری را برای پیشگیری از گسترش بیشتر بیماری اجرا کنند.
آیت‏‌الله مکارم شیرازی(دام‌ظله):
پرسش:  حکم حضور افراد مبتلا به علائم بیماری‌های حاد ویروسی و واگیردار، در گردهمایی‌ها و مکان‌های عمومی چیست؟
پاسخ: چنین افرادی باید از حضور در گردهمایی‌ها و مکان‌های عمومی خودداری کنند و درصورتی‌که، حضور آن‏ها سبب آلودگی دیگران شود، شخص ناقل باید هزینه درمانی و در صورتی که به مرگ منجر شود، دیه بپردازد (6).‌

آیت‌‏الله سیستانی (دام‌ظله):
پرسش: اگر کسی نکات احتیاطی بهداشتی را رعایت نکند، آیا این فعل گناه است؟ و در صورت مبتلا کردن دیگری، آیا ضامن هزینه‌های درمان وی می‌گردد؟ و در صورت منجر شدن به مرگ طرف (خدای‌نکرده)، آیا باید دیه پرداخت کند؟ و نیز از کار و کاسبی انداختن آن فرد مبتلا موجب ضمان است (که جبران کند)؟
پاسخ: رعایت اصول بهداشتی نسبت به خود شخص درصورتی‌که بیم آلودگی به ویروس را داشته باشد و احتمال جدی بدهد که در فرض ابتلا منجر به مرگ و یا آسیب شدید می‏‌شود، بی‌گمان نیاز است و چنانچه رعایت نکند و آنچه را احتمال می‌داده، محقق شود شرعاً معذور نخواهد بود؛ و اگر شخص مبتلا به این بیماری در برخورد با دیگران اصول بهداشتی را رعایت نکند و طرف بی‌اطلاع باشد، ضامن آسیبی است که به او وارد می‌شود و اگر منجر به مرگش شود، دیه ثابت خواهد بود؛ و اگر کارگری است که از راه کار ارتزاق می‌کند، بعید نیست در دوران درمان و ناتوانی از کار کردن اجرةالمثل او را ضامن باشد (5).

منابع:
1.https://openwho.org/courses/introduction-to-COVID-2.
Smith, Richard D (2006). “Responding to global infectious disease outbreaks: Lessons from SARS on the role of risk perception, communication and management”. Social Science & Medicine.
3. خامنه‌ای، سیدعلی. استفتائات، پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری: http://farsi.khamenei.ir، دسترسی در تاریخ 17/1/1399.
4. سیستانی، سیدعلی. استفتائات. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی سیستانی: www.sistani.org، دسترسی در تاریخ 17/1/1399.
5. مکارم شیرازی، ناصر. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی: www.makarem.ir، دسترسی در تاریخ 17/1/1399.
6. سایت: http://ijtihadnet.ir،  دسترسی در تاریخ 17/1/1399 .

نویسنده:

محمد مهری لیقوان

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم