نشریه دانش سلامت و دین

اعتبارسنجی احادیث مرتبط با سرمه اثمد

«الإثْمد» نوعی سنگ سیاه است که برای سرمه کشیدن به کار می‏رود (جوهرى، 1376: ‏2/ 451). در این شماره، مجموعه احادیث موجود درباره سرمه اثمد در منابع روایی شیعه ذکر شده و اعتبار آن‏ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. بدیهی است نیاز به پژوهش‌های بیشتر در این زمینه همچنان وجود خواهد داشت.

احادیث مرتبط با موضوع
با جستجو در منابع حدیثی شیعه، شش حدیث مرتبط با سرمه اثمد شناسایی شد که نخست متن و ترجمه احادیث و در ادامه، توضیحات مرتبط با اعتبارسنجی هریک از احادیث ذکر می‌شود و درنهایت، به جمع‌بندی اعتبارسنجی این احادیث می‏پردازیم.
1. علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه و محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّد بْن عیسى عن ابْن أبی عمیْرٍ عنْ سلیْمٍ الْفرّاء عنْ رجلٍ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه‌السلام) قال: کان رسول اللّهﷺ یکْتحل‏ بالْإثْمد إذا أوى إلى فراشه وتْراً وتْراً (کلینی، 1407 ق: ‏6/ 493، ح 1)؛
امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: پیامبر خداﷺ به هنگام خواب با اثمد سرمه مى‌کشید و در شمار مرتبه‌‏های سرمه کشیدن، شماره فرد را برمی‏‌گزید.
2. علیّ بْن إبْراهیم‏ عنْ أبیه عنْ عبْد اللّه بْن الْفضْل الْهاشمیّ عنْ أبیه و عمّه قالا قال أبو جعْفرٍ(علیه‌السلام): الاکْتحال بالْإثْمد یطیّب النّکْهة و یشدّ أشْفار الْعیْن (کلینی، 1407 ق: ‏6/ 494، ح 4)؛
امام باقر(علیه‌السلام) فرمودند: سرمه کشیدن با اثمد دهان را خوشبو و مژه‌ها را محکم و قوى مى‌کند.
3. محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّد بْن عیسى عن ابْن فضّالٍ عنْ علیّ بْن عقْبة عنْ رجلٍ‏ عنْ أبی عبْد اللّه (علیه‌السلام) قال: الْإثْمد یجْلو الْبصر و ینْبت الشّعْر و یذْهب بالدّمْعة (کلینی، 1407 ق: ‏6/ 494، ح 7)؛
امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: سرمه کردن با اثمد سبب جلاى چشم، باعث قطع آب ریزش چشم و رویش مو می‌شود..
4. محمّد بْن علیّ بْن الْحسیْن فی ثواب الْأعْمال عنْ أبیه عنْ سعْدٍ عنْ یعْقوب بْن یزید عن الْحسن بْن علیّ بْن فضّالٍ عنْ علیّ بْن‏ عقْبة عنْ یونس بْن یعْقوب عنْ بعْض أصْحابنا عنْ أبی عبْد اللّه(علیه‌السلام) قال: الْإثْمد یجْلو الْبصر و یقْطع الدّمْعة و ینْبت الشّعْر؛ (ثواب الاعمال، 1-40)
امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: اثمد چشم را جلا می‌دهد و باعث قطع آب ریزش چشم و رویش مو می‌شود..
5. عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ أحْمد بْن أبی عبْد اللّه عنْ أحْمد بْن محمّد بْن أبی نصْرٍ عنْ أحْمد بْن الْمبارک عن الْحسیْن بْن الْحسن بْن عاصمٍ عنْ أبیه عنْ أبی عبْد اللّه(علیه‌السلام) قال: منْ نام على إثْمدٍ غیْر ممسّکٍ‏ أمن من الْماء الْأسْود أبداً ما دام ینام علیْه (کلینی، 1407 ق: ‏6/ 494، ح 9)؛
امام صادق(علیه‌السلام) فرمودند: کسى که پیش از خواب، سرمه اثمد که با بوى خوش مخلوط نشده را استفاده کند تا زمانى که بر این کار مداومت دارد، از آب سیاه در امان خواهد بود.
6. منْ کتاب منْ لا یحْضره الْفقیه‏ عن الْباقر(علیه‌السلام) قال:‏ الاکْتحال بالْإثْمد ینْبت الْأشْفار و یحدّ الْبصر و یعین على طول السّهر (طبرسی، 1370: 45)؛
امام باقر(علیه‌السلام) فرمودند: سرمه کشیدن با اثمد باعث رشد مژه‌ها و تقویت بینایی شده و به بیدار ماندن کمک می‌کند.

حدیث اول
حدیث اول از دو طریق به دست ما رسیده است:
1. علی بن إبراهیم (إمامی، ثقة جلیل‏)(نجاشی، 1365: ‏260؛ علامه حلی، 1411 ق: ‏100) عن أبیه (إبراهیم بن‌هاشم القمی: إمامی، ثقة جلیل‏على ‏التحقیق‏) (نجاشی، 1365: ‏16؛ طوسی‏، 1420 ق: 12) عن ابن أبی‌عمیر (إمامی، ثقة جلیل، من‏ أصحاب ‏الإجماع، لایروی ‏و لا یرسل‏ إلا عن ‏ثقة) (طوسی، 1373: ‏365؛ کشی، 1409 ق: ‏556؛ نجاشی، 1365: ‏327 و 590؛ طوسی، 1420 ق: ‏405) عن سلیم الفراء (توصیفی وارد نشده) عن رجل (مجهول) عن أبی‌عبدالله (علیه‌السلام) ... .
2. محمد بن یحیى (إمامی، ثقة جلیل‏) عن أحمد بن محمد بن عیسى (إمامی، ثقة جلیل‏) عن ابن أبی عمیر عن سلیم الفراء عن رجل عن أبی‌عبدالله(علیه‌السلام) ... .
از دو طریق می‌توان به مرویات سلیم الفراء اعتماد کرد: نخست از طریق همین سند است که ابن أبی‌عمیر از ایشان نقل روایت کرده و ایشان فقط از شخص ثقه نقل روایت کرده است (کشی، 1409 ق: ‏556)؛ دوم از طریق شاگردان سلیم الفراء که عبارت بودند از: احمدبن محمدبن أبی‌نصر البزنطی، أحمدبن محمدبن عیسی الأشعری، صفوان‌بن یحیی البجلی و برخی دیگر از راویان حدیث. نکتة شایان توجه در شناسایی شاگردان سلیم الفراء این است که همه ایشان از بزرگان شیعه به شمار می‌آیند، به‏ویژه شخصی همچون أحمدبن محمدبن عیسی الأشعری که افزون بر فقیه بودن، بسیار سخت‌گیر هم بوده است. پس سلیم الفراء بی‌گمان شخص مورد اعتمادی بوده است که همانند این بزرگان از ایشان نقل روایت کرده‌اند.
ولی در مورد راوی آخر که «عن رجل» است، خللی در اعتبار این حدیث ایجاد نمی‌کند؛ زیرا در سلسله سند این روایت، یک نفر از اصحاب اجماع وجود دارد، بنابراین اعتبار این حدیث پذیرفته می‌شود. اصحاب اجماع، گروهی از راویان را شامل می‌شود که از نظر عالمان رجالی در مرتبه بالایی از وثاقت قرار دارند و تمام عالمان، این افراد را موثق می‌دانند و برای آنان درجه بسیار بالایی از اعتبار قائل‌اند. طبق نظر مشهور، این افراد هجده نفرند که در شمار اصحاب امام باقر(علیه‌السلام) تا امام رضا(علیه‌السلام) هستند، اما در برخی منابع، تعداد آنها تا 23 نفر ذکر شده است. (کشی، 1409 ق: ‏556).

حدیث دوم
این حدیث نیز از دو طریق نقل شده است:
1. علی‌بن إبراهیم (إمامی، ثقة جلیل‏) عن أبیه (إبراهیم بن هاشم القمی: إمامی، ثقة جلیل ‏على ‏التحقیق‏) عن عبدالله‌بن الفضل الهاشمی (عبدالله‌بن الفضل‌بن عیسى‌بن عبدالله‌بن عبد الله‌بن الحارث النوفلی: إمامی، ثقة) (نجاشی، 1365: 223؛ علامه حلی، 1411 ق: 111) عن أبیه (در کتب رجالی توصیفی ندارد) قال، قال أبوجعفر(علیه‌السلام) ... .
2. علی‌بن إبراهیم (إمامی، ثقة جلیل‏) عن أبیه (إبراهیم‌بن هاشم القمی: إمامی، ثقة جلیل ‏على ‏التحقیق‏) عن عبدالله‌بن الفضل الهاشمی عن عمه (توصیفی ندارد) قال، قال أبوجعفر(علیه‌السلام) ... .
همه راویان این حدیث مورد اعتماد هستند، جز راوی متصل به معصوم (علیه‌السلام) که درباره ایشان اطلاعاتی نداریم؛ ازاین‏روی برای پذیرش این روایت نیازمند اعتبارسنجی محتوایی هستیم.

حدیث سوم
محمدبن یحیى (محمدبن یحیى العطار: إمامی، ثقة جلیل‏) (نجاشی، 1365: 353؛ علامه حلی، 1411 ق: 157) عن أحمدبن محمدبن عیسى (أحمدبن محمدبن عیسى الأشعری: إمامی، ثقة جلیل‏) (نجاشی، 1365: 59 و ‏83؛ طوسی، 1420 ق‏: 351 و 61؛ کشی، 1409 ق: 596؛ علامه حلی، 1411 ق: 14) عن ابن فضال (الحسن‌بن علی‌بن فضال التیمی‏: فطحی ‏رجع ‏عنها عند موته، ثقة جلیل، من ‏أصحاب ‏الإجماع ‏على‏ قول‏) (طوسی، 1373: 354؛ نجاشی، 1365: 120؛ کشی، 1409 ق: 345 و 565) عن علی‌بن عقبة (علی‌بن عقبة‌بن خالد: إمامی، ثقةجلیل‏) (نجاشی، 1365: 271؛ علامه حلی، 1411 ق: 102) عن رجل عن أبی‌عبدالله (علیه‌السلام) قال ... .

حدیث چهارم
(محمدبن علی‌بن الحسین‌بن بابویه: إمامی، ثقة جلیل‏) أبی رحمه‏الله (علی‌بن الحسین‌بن بابویه: إمامی، ثقة جلیل‏) (نجاشی، 1365: ‏262؛ طوسی، 1373: ‏432) قال حدثنی سعدبن عبد‌الله (سعدبن عبدالله القمی‏/ إمامی، ثقة جلیل‏) (نجاشی، 1365: ‏178؛ طوسی، 1373: ‏427؛ طوسی، 1420 ق: ‏216؛ علامه حلی، 1411 ق: ‏79) عن أبی‌یوسف (یعقوب‌بن یزید الأنباری‏: إمامی، ثقة جلیل‏) (نجاشی، 1365: ‏450؛ طوسی، 1420 ق: ‏508؛ طوسی، 1373: ‏393؛ علامه حلی 1411 ق:‏186) عن الحسن‌بن علی‌بن فضال (الحسن‌بن علی‌بن فضال التیمی‏: فطحی رجع عنها عند موته، ثقة جلیل، من أصحاب الإجماع على قول‏) عن علی‌بن عقبة (علی‌بن عقبة‌بن خالد: إمامی، ثقة جلیل‏) عن یونس‌بن یعقوب (یونس‌بن یعقوب البجلی‏: إمامی ثقة جلیل و قال بالفطحیة و رجع و لم یک واقفیا قط) (کشی، 1409 ق: 385 و ‏388؛ طوسی، 1373: ‏345 و 368؛ تقی‏الدین حلی، 1342: ‏382) عن بعض أصحابنا عن أبی‌عبدالله (علیه‌السلام) قال ... .8
روایت سوم و چهارم، صرف‌نظر از کسانی که آن را نقل کرده‌اند، به خاطر «عن رجل» و «عن بعض أصحابنا» ضعیف هستند؛ ولی با وجود ابن فضال که بنا بر نقلی از اصحاب اجماع است و أحمدبن محمدبن عیسى الأشعری (روایت سوم) که در نقل روایت بسیار سخت‌گیر بوده است، تقویت می‌شوند؛ بنابراین، مضمون روایت پذیرفته شده است و البته به اعتبارسنجی محتوایی هم نیاز دارد.

حدیث پنجم
عدة من أصحابنا عن أحمدبن أبی‌عبدالله (أحمدبن محمدبن خالد البرقی‏: إمامی، ثقة جلیل‏) عن أحمدبن محمدبن أبی‌نصر (أحمدبن محمدبن أبی‌نصر البزنطی‏: إمامی، ثقة جلیل، من ‏أصحاب ‏الإجماع، لا یروی‏ و لا یرسل ‏إلا عن ‏ثقة) عن أحمدبن المبارک (أحمدبن المبارک الدینوری‏: إمامی‏ ثقة على ‏التحقیق‏) عن الحسین‌بن الحسن‌بن عاصم (إمامی، ثقة على التحقیق‏) عن أبیه (توصیفی ندارد) عن أبی عبد الله(علیه‌السلام) قال ... .
این روایت به خاطر دو راوی آخر متصل به معصومb، ضعیف است؛ ولی با وجود أحمدبن محمدبن أبی‌نصر البزنطی که از اصحاب اجماع است، می‌توان مضمون روایت را معتبر دانست.

حدیث ششم
این روایت از کتاب من لا یحضره الفقیه نقل شده است؛ ولی در نسخه‌ای که در دسترس ما است، این روایت یافت نشد تا بتوان سند آن را بازسازی کرد. ازاین‌روی این‌گونه‌ از روایت‏ها از راه سندی قابل اعتبارسنجی نبوده و نیاز به اعتبارسنجی محتوایی دارد (ری‏شهری، 1385: ‏1 / 300).

نتیجه‌گیری
از مجموع روایت‏هایی که مورد بررسی و اعتبارسنجی قرار گرفت، می‌توان دریافت که روایت‏‌های «اثمد» معتبر است؛ هرچند برخی از موارد آن، به اعتبارسنجی محتوایی نیاز دارد. مراد از اعتبارسنجی محتوایی این است که مضمون روایت‏ها، به روش علمی و با گذراندن مراحل مختلف، ازجمله پژوهش‌های تجربی، مورد بررسی دقیق علمی قرار گیرد تا یافته‌های آن به همراه دستاوردهای بررسی سندی، زمینه بهره‌گیری از این ماده را در فرایندهای بهداشتی و درمانی فراهم سازد.

منابع:
1. کشی، محمد بن عمر (1409 ق)، اختیار معرفة الرجال، (مصطفوی، حسن) دانشگاه مشهد: دانشکده الهیات و معارف اسلامی، مرکز تحقیقات و مطالعات
2. ابن غضائری (1364)، الرجال، (حسینی جلالی، محمدرضا)، موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر.
3. تقی الدین حلی، حسن بن علی (1342)، الرجال (ابن داود)، (میاموی، محمدکاظم)، دانشگاه تهران.
4. جوهرى، اسماعیل بن حماد (1376 ق)، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، جلد 2، چاپ: اول، بیروت: دار العلم للملایین.
5. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق)، الکافی (ط - الإسلامیة)، جلد 6، چاپ: چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
6. ابن‌بابویه، محمد بن علی (بی‏تا)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، (خرسان، محمدمهدی)، الشریف الرضی.
7. محمدى رى‏شهرى، محمد (1385)، دانشنامه احادیث پزشکى، چاپ: 6، جلد 1، قم: موسسه علمى فرهنگى دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر.
8. طوسی، محمد بن حسن (1373)، رجال الطوسی، (قیومی اصفهانی، جواد)، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
9. علامه حلی، حسن بن یوسف (1411 ق)، رجال العلامة الحلی، (مصحح: بحر العلوم، محمد صادق)، الشریف الرضی.
10. نجاشی، احمد بن علی (1365)، رجال النجاشی، (شبیری زنجانی، موسی)، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
11. طوسی، محمد بن حسن (1420 ق)، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، (مکتبه المحقق طباطبایی)، مکتبة المحقق الطباطبائی.
12. طبرسى، حسن بن فضل (1412 ق / 1370)، مکارم الأخلاق، چاپ چهارم، قم: شریف رضى.

نویسنده:

حجت‌الاسلام رضا بیرانوند

پژوهشگر پژوهشگاه قرآن و حدیث و مدرس جامعة المصطفی ﷺ