نشریه دانش سلامت و دین

آثار مصرف الکل بر حافظه، گفتار نخست: دوره‌های فراموشی الکلی (Blackouts)

(یا أیّها الّذین آمنوا إنّما الْخمْر و الْمیْسر و الْأنْصاب و الْأزْلام رجْسٌ منْ عمل الشّیْطان فاجْتنبوه لعلّکمْ تفْلحون * إنّما یرید الشّیْطان أنْ یوقع بیْنکم الْعداوة و الْبغْضاء فی الْخمْر و الْمیْسر و یصدّکمْ عنْ ذکْر اللّه و عن الصّلاة فهلْ أنْتمْ منْتهون)
اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید، جز این نیست که شراب و قمار و بت‏‌ها یا سنگ‏هایى که براى قربانى نصب شده و چوبه‏هاى قرعه، پلید و از عملیات شیطان است. پس دورى کنید از آن‌ها، شاید که رستگار شوید * و جز این نیست که شیطان می‏خواهد به‌وسیله شراب و قمار بین شما عداوت و خشم بیندازد و شما را از ذکر خدا و از نماز بازدارد، پس آیا دست بردار از آن‌ها هستید؟! (مائده، 90-91) (1)
به تعبیر برخی پژوهشگران، ما انسان‏ها همیشه در طول زندگی در حال یادگیری هستیم و یادگیری، وابسته به حافظه است. انواع حافظه ارتباط بسیار پیچیده و تنگاتنگی با بعضی نواحی مغزی دارد (شکل 1)؛ به‌طوری‌که اگر این نواحی مغزی به‌وسیله الکل یا هر ماده یا بیماری دیگری دچار آسیب شود، در حافظه اختلال ایجاد می‏شود. گاهی این اختلال حافظه خفیف، تدریجی و پنهان است؛ ازاین‏رو نه‌تنها خود فرد، بلکه نزدیکان نیز متوجه آن نمی‏شوند و گاهی اختلال در حافظه، شدید یا ناگهانی است. یکی از اثرهای مصرف الکل بر حافظه، بروز دوره‌های فراموشی الکلی است که در این نوشتار به توضیح آن می‏پردازیم.
دو زوج در اواخر دهه سوم زندگی خود، ضمن بازی بریج در حال مصرف الکل بودند. زنان جرعه‌جرعه شراب می‏نوشیدند؛ ولی شوهران آن‏قدر ویسکی خوردند که گرایش به بازی بریج را از دست داده و شروع به تعریف لطیفه کردند. شوهر «الف» چند لطیفه تعریف کرد و همه خندیدند. شوهر «ب» لطیفه‌ای را تعریف کرد و باز همه خندیدند. پس از چند دقیقه، شوهر «الف» همان لطیفه پیشین را دوباره تعریف کرد. شوهر «ب» خندید؛ ولی دو زن با تعجب به همدیگر نگاه کردند. بعد شوهر «ب» همان لطیفه پیشین خود را دوباره تکرار کرد و شوهر «الف» خندید. زن‏ها احساس کردند که موقعیت کاملاً مضحکی ایجاد شده است. روز بعد هیچ‏کدام از شوهران، ماجرای تعریف کردن لطیفه را به یاد نداشتند.
تجزیه‌وتحلیل این پیشامد
 هر دو مرد دچار دوره فراموشی الکلی شده بودند. این مورد نشان می‏دهد که چگونه الکل می‏تواند بدون آسیب به دیگر قوای هوشی، حافظه کوتاه‌مدت را مختل کند. هر دو مرد قادر بودند لطیفه‏هایی را که پیش‌تر آموخته بودند به یاد آورند و آن‏ها را به‌خوبی بازگو کنند؛ ولی کمی پس از تعریف کردن فراموش می‏کردند که این لطیفه بازگو شده است. همچنین، هیچ‏کدام از مردها الکلی نبودند و هیچ‏یک به‌طورمعمول در مصرف الکل افراط نمی‏کردند. این نکته نشان می‏دهد که چگونه فراموشی‏های الکلی ممکن است در مشروب‏خوارهای با ظاهر طبیعی که هرازگاهی در مصرف الکل افراط می‏کنند، به وجود آید.
الکل در این افراد، مانع تحکیم و ثبات خاطرات نو و تبدیل شدن به خاطرات قدیمی می‏شود. این فرایندی است که تصور می‏شود موجب آسیب به ناحیه هیپوکامپ و ساختمان‏های وابسته در لوب گیجگاهی می‏شود (2)(شکل 1).
شرح بیش‏تر این اختلال
دوره‌های فراموشی الکلی، دوره‏های فراموشی یکپارچه و پیش‏گستر (ناتوانی در آموختن و یادگرفتن اطلاعات جدید) هستند که همراه مسمومیت الکلی (مستی) رخ می‏دهند. دوره‏های فراموشی ممکن است بسیار ناراحت‏کننده باشند؛ زیرا ممکن است شخص بترسد که مبادا ندانسته به کسی آسیب بزند یا در حال مستی، رفتارهای غیر عاقلانه نشان بدهد. در دوره‏های فراموشی الکلی، حافظه دور کم‌وبیش سالم می‏ماند؛ ولی این‏گونه بیماران دچار نقص‏های ویژه در حافظه کوتاه‏مدت می‏شوند و شخص نمی‏تواند مطالب پنج تا ده دقیقه قبل را به خاطر آورد، چنان‏که در داستان یادشده دریافتید که شوهرها به یاد نمی‏آوردند که این جوک را چند دقیقه قبل شنیده‏اند؛ ازاین‏رو با بازگویی دوباره آن هر دو می‏خندیدند و این باعث تعجب همسران آن‏ها شده بود؛ زیرا خانم‏ها کم‏تر الکل مصرف می‏کردند و به همین دلیل به این بیماری دچار نشده بودند. دیگر قوای هوشی این افراد به‌خوبی حفظ می‏شوند و می‏توانند تکالیف پیچیده را انجام دهند؛ ازاین‎‏رو برای ناظر معمولی، طبیعی به نظر می‏رسند (2).

1- Transient global amnesia

2- Anterograde

منابع:
1.     جامع التفاسیر، ترجمه المیزان، جلد ‏6، ص: 173.

Sadock B, Sadock V, Ruiz P(2015). Kaplan and Sadock’s synopsis of psychiatry: Behavioral sciences/clinical psychiatry. 11th ed

نویسنده:

دکتر علی اصغر اکبری

روانپزشک