نشریه دانش سلامت و دین

حکم روزه ماه مبارک رمضان هنگام شیوع بیماری کرونا

ماه مبارک رمضان، فرصتی ارزشمند برای تهذیب و پالایش روح و روان انسان است. ماه سلوک و زدودن زنگارهای شیطانی از آیینه دل و برافروختن چراغ معرفت در شبستان وجود و گاه تلاوت و تدبر و هنگامه دعا خواندن و تحوّل است. عاشقان کوی دوست در این ماه، مهر صیام بر لب می‌زنند و آتش محبت در قلب می‌‏افروزند و با گام نهادن بر نردبان کمال و فضیلت، پلّه پلّه به معبود و معشوق خویش نزدیک‌تر می‌شوند. انسان روزه‌دار در این ماه، مهمان حضرت دوست است و سفره‌ای از رحمت و مغفرت در پیش روی وی گشوده شده است. در ماه مبارک رمضان، عشّاق از سفره پرفیض الهی بهره‌مند می‌شوند و مشام جان را با عطر عبادت و معنویت می‌نوازند. از سویی در اسلام، حفظ صحت و سلامت واجب شمرده شده است؛ حتی اگر عباداتی، مانند روزه واجب برای انسان ضرر‏آور باشد، نه‌تنها ترک آن جایز است، بلکه واجب است که ترک شود و در چنین مواردی، کار واجب به کار حرام مبدل می‌گردد. همچنین در اسلام هر چیز ضرر‌آوری که به جسم انسان لطمه بزند، تحریم شده و این یک قاعده فقهی است: «کلّ مضرّحرام»؛ هر چیزی که ضرر دارد، حرام است. در اسلام، اگر تشخیص داده شود، یک امر واجب (مانند روزه) احیاناً برای بدن مضر است، تکلیف آن را ساقط و چنین روزه‌ای را حرام می‌داند (1). ازاین‌رو، با توجه به شیوع بیماری کرونا در اغلب کشورهای جهان، فتاوای برخی از مراجع در خصوص بیماری کرونا بیان می‌گردد.

حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای(دام‌ظله)
روزه به‌عنوان یک تکلیف الهی، در حقیقت نعمت خاص خداوند بر بندگان است و از پایه‌های تکامل و اعتلاء روحی انسان به شمار می‌رود و بر امت‌های پیشین نیز واجب بوده است. از آثار روزه، پدید آمدن حالت معنوی و صفای باطن، تقوای فردی و اجتماعی، تقویت اراده و روحیه مقاومت در برابر سختی‌هاست و نقش آن در سلامت جسم انسان نیز روشن است و خداوند اجر عظیمی برای روزه‌داران قرار داده است. روزه از واجبات دین و پایه‌های شریعت اسلام است و ترک روزه ماه مبارک رمضان جایز نیست، مگر آنکه فرد، گمان عقلایی پیدا کند که روزه گرفتن موجب بیماری و یا تشدید بیماری و یا افزایش دوره آن و تأخیر در سلامتی می‌شود. در این موارد روزه ساقط، ولی قضای آن نیاز است. آشکار است، درصورتی‌که این اطمینان از گفته پزشک متخصص و متدین نیز به دست آید، کفایت می‌کند؛ بنابراین اگر فردی نسبت به امور یادشده، ترس و نگرانی داشته و این ترس منشأ عقلایی داشته باشد، روزه ساقط، ولی قضای آن نیاز است (2).
حضرت آیت‏الله‏العظمی مکارم شیرازی(دام‌ظله)
اگر به‏راستی در روزه گرفتن، بیم ضرر باشد (آن‌هم به گواهی پزشکان زبردست و دین‌دار)، در این صورت می‌توان روزه نگرفت؛ البته مبادا اشخاص این موضوع را دستاویزی برای روزه‌خواری قرار دهند (3).

حضرت آیت‌‏الله‌‏العظمی سیستانی(دام‌ظله)
 وجوب روزه ماه مبارک رمضان یک تکلیف فردی است و هر کس شرایط وجوب روزه را دارا باشد، صرف‌نظر از وجوب یا عدم وجوب آن بر دیگران، موظف است، روزه بگیرد؛ بنابراین اگر مسلمانی در ماه رمضان، می‏ترسد که در صورت روزه گرفتن به بیماری کرونا مبتلا شود؛ هرچند تمام کارهای پیشگیرانه و احتیاطی را مراعات کند، نسبت به هر روز که چنین ترسی وجود داشته باشد، وجوب روزه از او ساقط می‌گردد و در زمانی دیگر، باید قضا کند. اگر شخص بتواند با اقدامات پیشگیرانه احتمال ابتلا به بیماری را کاهش دهد؛ به‌طوری‌که در خانه بماند و از ارتباط با دیگران در مسافت نزدیک پرهیز کرده و از ماسک و دستکش استفاده کند و دست‌هایش را پی‌درپی ضدعفونی کند و انجام این کارها او را در سختی شدید قرار ندهد و از دید عقلا دیگر احتمال ابتلا به بیماری وجود نداشته باشد، در این صورت وجوب روزه از او ساقط نمی‌شود. اینکه گفته شده، برخی از پزشکان جهت جلوگیری از کاهش آب بدن و خشکی گلو-چراکه این دو مورد احتمال ابتلا به ویروس کرونا را افزایش می‌دهد- نوشیدن پی‌درپی آب در بازه زمانی نزدیک به هم را توصیه می‌کنند، این گفتار ـ بر فرض صحت ـ مانع از وجوب روزه نمی‌شود؛ مگر برای کسی که پس از شنیدن این گفتار، بترسد که اگر روزه بگیرد به این بیماری مبتلا خواهد شد و راهی برای کاهش احتمال ابتلا وجود نداشته باشد، به‌طوری‌که [عنوان] ترس از بیماری بر او صدق نکند ـ هرچند با ماندن در خانه و به‌کارگیری دیگر کارهای احتیاطی یادشده ـ ولی افراد دیگر باید روزه بگیرند و چه‌بسا ممکن است شخص روزه‌دار پیش از سحر با مصرف سبزی‌ها و میوه‌های سرشار از آب ـ مانند خیار و هندوانه ـ کاهش آب بدن برآمده از روزه‌داری را جبران کند؛ همچنان که می‌تواند با جویدن آدامس بدون شکر از خشک شدن گلو جلوگیری کند ـ البته به‌شرط اینکه ذرات آدامس پس از جدا شدن وارد حلق نشود ـ چراکه جویدن آدامس باعث افزایش ترشح بزاق دهان می‌شود و بلعیدن بزاق دهان در حال روزه بلامانع است.
 بنابراین افرادی که می‌توانند کار خود را در ماه رمضان رها و در خانه بمانند و از ابتلا به ویروس در امان باشند، وجوب روزه از آنان ساقط نمی‌شود؛ ولی کسانی که ـ به هر دلیلی ـ نمی‌توانند کار خود را رها کنند، اگر به‌واسطه نخوردن آب در بازه‌های زمانی نزدیک در روز، ترس از ابتلا به کرونا داشته باشند و راه دیگری برای در پناه بودن از آن نداشته باشند، روزه بر آنان واجب نیست؛ ولی بااین‌وجود، مجاز به روزه‌خواری در ملأعام هم نیستند. بی‌گمان روزه ماه رمضان یکی از مهم‌ترین فریضه‌های شرعی است و رها کردن آن بدون داشتن عذر واقعی، جایز نیست و هر کس بسته به وضعیت خود آگاه‌تر است که آیا عذر واقعی برای ترک روزه‌ دارد یا خیر؟
سخن کوتاه اینکه، وجوب روزه در ماه رمضان از کسی ساقط می‌شود که عذر شرعی داشته باشد، مانند بیمار و کسی که از روی پند پزشک ـ برای نمونه ـ بر خود بترسد که روزه گرفتن موجب ابتلایش به بیماری شود و کارهای پیشگیرانه و احتیاطی که او را از ابتلا به بیماری ایمن سازند، برایش فراهم نباشد. در غیر این صورت، باید این کارها را انجام دهد و مجاز به ترک روزه نیست (4).

حضرت آیت‌الله‌‏العظمی شبیری زنجانی (دام‌ظله)
اگر بر پایة سخن پزشکان متخصص، روزه گرفتن برای فردی احتمال ابتلای او به این بیماری و آسیب دیدن وی را افزایش دهد، نباید روزه بگیرد و این مسئله در رساله عملیه هم آمده است. البته شخص نباید وانمود به روزه‌خواری کرده، به ماه مبارک بی‌احترامی کند. همچنین اگر با تغییر شرایط، برای نمونه با ماندن در خانه، جنب‌وجوش کمتر، رعایت نکته‌های بهداشتی و مصرف غذاها و نوشیدنی‌های تقویتی، بتواند احتمال متعارف ضرر را دور کند و ایجاد چنین شرایطی موجب سختی شدید نشود، باید چنین کند و روزه بگیرد (5).

حضرت آیت‌‏الله‌‏العظمی وحید خراسانی (دام‌ظله)
کسی که می‌داند روزه برای او ضرر ندارد، اگر پزشک هم بگوید ضرر دارد، باید روزه بگیرد؛ و کسی که یقین یا گمان به ضرر مورد اعتنا یا ترس آن را که منشأ عقلایی [علت بجایی] داشته باشد، دارد؛ اگرچه پزشک بگوید ضرر ندارد، نباید روزه بگیرد و اگر هم روزه بگیرد صحیح نیست، مگر اینکه روزه برای او ضرر نداشته و قصد قربت کرده باشد که در این صورت روزه‌اش صحیح است. اگر انسان احتمال بدهد که روزه برایش ضرر قابل ‌اعتنا دارد و از آن احتمال بترسد، چنانچه احتمال او عقلایی باشد [احتمال بجا] نباید روزه بگیرد و اگر روزه بگیرد باطل است؛ مگر درصورتی‌که ضرر نداشته و قصد قربت کرده باشد.
 البته وجود این بیماری نباید بهانه‌ای برای روزه نگرفتن، باشد؛ ولی اگر به گفته پزشکان انسان گمان کند که روزه برای او ضرر [قابل اعتنایی] دارد و یا بیماری او شدیدتر یا طولانی‌تر می‌شود یا اینکه از گفته آن‌ها بترسد که روزه گرفتن به او ضرر [قابل اعتنایی] بزند، نباید روزه بگیرد؛ و اگر پزشک زبردست و مورد اطمینانی بگوید که روزه برای انسان ضرر [قابل اعتنایی] دارد و یا بیماری او شدیدتر یا طولانی‌تر می‌شود، نباید روزه بگیرد [حتی اگر از گفته او گمان یا ترس از ضرر هم برای انسان حاصل نشود]. بلی، اگر انسان مطمئن باشد که آن پزشک زبردست اشتباه تشخیص داده است، می‏بایست روزه بگیرد. پس اگر از گفته پزشکان گمان و ترس از ضرر برای انسان پیش نیاید و یا آن پزشک، زبردست یا ثقه نباشد، انسان باید روزه بگیرد. اگر پزشک بگوید که روزه گرفتن ضرر [قابل اعتنایی] ندارد؛ ولی خود مکلف می‌ترسد که به خاطر روزه گرفتن به او ضرر برسد، نباید روزه بگیرد (البته ترس به‏جا از ضرر قابل اعتناء).

حضرت آیت‌‏الله‌‏العظمی صافی گلپایگانی (دام‌ظله)
 به‌طورکلی، روزه برای هر مسلمانی در ماه مبارک رمضان واجب است و افطار بدون عذر شرعی  افزون بر قضا، کفّاره عمد دارد؛ ولی اگر کسی خوف عقلائی ضرر ابتلا به بیماری یا تشدید آن داشته باشد، افطار نماید و قضای آن را بجا آورد.(7)

حضرت آیت‌‏الله‌‏العظمی علوی گرگانی (دام‌ظله)
روزه از تکالیف واجب الهی است که به‌راحتی از مکلف ساقط نمی‌شود؛ ازاین‌روی نمی‌توان به‌صرف احتمال ضرر آن را ساقط دانست؛ ولی اگر فردی با نظر پزشکان متخصص، گمان عقلایی می‌دهد که روزه باعث تشدید بیماری و یا مبتلا شدن به این بیماری می‌شود، می‌تواند روزه نگیرد و زمانی دیگر باید قضای آن را به‌جا آورد و نیز این موضوع نباید دستاویزی برای گریز از روزه گرفتن باشد (8).

منابع:
1. سلامتی جسم در اسلام: http://wiki.ahlolbait.com، دسترسی در تاریخ 10/02/1399.
2. خامنه‌ای، سیدعلی. استفتائات، پایگاه اطلاع‌رسانی مقام معظم رهبری: http://farsi.khamenei.ir، دسترسی در تاریخ 10/02/1399.
3. مکارم شیرازی، ناصر. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی:www.makarem.ir، دسترسی در تاریخ 10/02/1399.
4. سیستانی، سیدعلی. استفتائات. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی سیستانی: www.sistani.org، دسترسی در تاریخ 10/02/1399.
5. شبیری زنجانی، موسی. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی شبیری زنجانی: www.zanjani.ir، دسترسی در تاریخ 10/02/1399.
6. وحید خراسانی، حسین. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی وحید خراسانی: www.vahidkhorasani.com، دسترسی در تاریخ 10/02/1399.
7. صافی گلپایگانی، روح‌الله. استفتائات پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی صافی: www.safi.com، دسترسی در تاریخ 10/02/1399.
8. علوی گرگانی، سیدمحمدعلی. پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله‌العظمی علوی گرگانی: www.agorgani.ir، دسترسی در تاریخ 10/02/1399.

نویسنده:

محمد مهری لیقوان

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم