نشریه دانش سلامت و دین

آثـار مصرف الکل بر حـافظه

گفتار دوم: دیگر آثار

﴿یا أیّها الّذین آمنوا إنّما الْخمْر و الْمیْسر و الْأنْصاب و الْأزْلام رجْسٌ منْ عمل الشّیْطان فاجْتنبوه لعلّکمْ تفْلحون * إنّما یرید الشّیْطان أنْ یوقع بیْنکم الْعداوة و الْبغْضاء فی الْخمْر و الْمیْسر و یصدّکمْ عنْ ذکْر اللّه و عن الصّلاة فهلْ أنْتمْ منْتهون﴾
 اى کسانى که ایمان آورده‏اید، جز این نیست که شراب و قمار و بت‏ها یا سنگ‏هایى که براى قربانى نصب شده و چوبه‏هاى قرعه، پلید و از عملیات شیطان است. پس دورى کنید از آن‌ها، شاید که رستگار شوید * و جز این نیست که شیطان می‏خواهد به‌وسیله شراب و قمار بین شما عداوت و خشم بیندازد و شما را از ذکر خدا و از نماز بازدارد، پس آیا دست بردار از آن‌ها هستید؟! (مائده، 90-91) (1)

الف. اختلالات نسیانی (فراموشی)
در واقع، این نوع اختلال‏‌ها انواعی از چند بیماری و اختلال است که به‌صورت سندرم فراموشی، نمایان می‏‌گردد. این سندرم بر پایۀ تعریف، عبارت از تخریب توانمندی در ایجاد خاطرات جدید است. در همۀ این اختلال‏‌ها علامت کلی، تخریب حافظه است.
ازنظر علیت‏‌شناسی با توجه به عامل سبب‏‌ساز، سه نوع اختلال فراموشی مطرح شده است که عبارت‌اند از: اختلال نسیانی ناشی از بیماری طبی عمومی (مانند ضربه به سر)، اختلال نسیانی پایدار ناشی از مواد (مانند مصرف مزمن الکل) و اختلال نسیانی نامعین برای مواردی که عاملش مشخص نیست. شروع علائم ممکن است حاد یا تدریجی باشد (2).
درگیری لوب پیشانی ممکن است به بروز نشانه‌‏هایی همچون افسانه‌‏سازی و بی‏‌احساسی (آپاتی) بینجامد که این نشانه‏‌ها گاه در بیماران مبتلا به اختلال فراموشی دیده می‏‌شود (3).

علائم [و شکایات] بیماران
اصلی‏‌ترین شکایت در همۀ بیماران، اختلال فراموشی نقص در حافظه است که شامل فراموشی پیش‏‌گستر (ناتوانی در آموختن و یادگرفتن اطلاعات جدید) و فراموشی پس‏‌گستر (ناتوانی در به یاد آوردن اطلاعات آموخته‌شدۀ قبلی) است. حافظه کوتاه‌‏مدت می‏‌تواند به درجه‌های مختلفی تقسیم گردد. معمولاً یادآوری فوری تحت تأثیر قرار نمی‌‏گیرد و تمرکز سالم است. علائم همراه شامل افسانه‌‏بافی، تغییر در شخصیت (بی‏‌احساسی و از دست رفتن نوآوری و ابتکار، تکانه‏‌ای شدن) و همچنین شکایات بیماری‏‌های زمینه‌‏ای، همانند سکته مغزی و سندرم فراموشی بر اثر الکل است (3).
 معمولاً حافظه کوتاه‏‌مدت و نزدیک آسیب می‏‌بیند؛ بیمار به یاد نمی‏‌آورد که صبحانه یا نهار چه خورده است و یا نام بیمارستان و پزشک او چیست؟ در بعضی از افراد فراموشی آن‏قدر شدید است که بیمار، زمان و نام شهر محل اقامتش را فراموش می‏‌کند (2).

ب. سندرم ورنیکه کورساکوف
نام‏‌های کلاسیک اختلال نسیانی پایدار ناشی از الکل عبارت‌اند از: آنسفالوپاتی ورنیکه (علائم حاد) و سندرم کورساکوف (اختلال مزمن)(2).
این بیماری یکی از سندرم‌‏های شگرف (دراماتیک) سیستم اعصاب مرکزی وابسته به الکل است که نتیجۀ یک کاهش نسبتاً شدید ویتامین B1(تیامین) در سیستم اعصاب مرکزی (مغز و نخاع) است (3).
 ویژگی اصلی اختلال نسیانی پایدار ناشی از الکل، اختلال در حافظه کوتاه‌‏مدت است که بر اثر مصرف افراطی و طولانی‏‌مدت الکل به وجود می‌‏آید. با آنکه آنسفالوپاتی ورنیکه با درمان، به‌طور کامل قابل برگشت است؛ ولی فقط بیست درصد از بیماران مبتلا به سندرم کورساکوف درمان‌پذیراند. در هر دو سندرم، علت آسیب‏‌زایی کمبود تیامین است که درنتیجه، عادت‏های غذایی بد یا سوء جذب پدید می‌‏آیند (2).
آنسفالوپاتی ورنیکه یا آنسفالوپاتی الکلی، اختلال عصبی حادی است که عدم تعادل (که در آغاز بر راه رفتن اثر می‏گذارد)، نقصان عملکرد تعادلی، سردرگمی، انواعی از حرکات غیرعادی چشم و... از مشخصات آن است (2). کمبود تیامین با تغییرات رفتاری و خلقی فرد نیز همراهی دارد (3).
درمان: آنسفالوپاتی ورنیکه در مراحل نخستین، نسبت به مقادیر زیاد تزریق تیامین پاسخ سریع می‌‏دهد و تصور بر آن است که این دارو در پیش‏گیری از تبدیل شدن به اختلال سندرم کورساکوف مؤثر است (2).
سندرم کورساکوف، یک سندرم فراموشی مزمن است که می‌‏تواند به دنبال آنسفالوپاتی ورنیکه به وجود آید. تصور آن است که این دو سندرم ازلحاظ کارکردی و آسیب‏‌شناسی به هم مربوط هستند.
ویژگی‏‌های اصلی سندرم کورساکوف عبارت‌اند از (2):

سندرم تخریب روانی (به‏ویژه اختلال حافظه نزدیک)؛

فراموشی پیش‌‏گستر در یک بیمار هوشیار؛

احتمال بروز علائم افسانه‌‏بافی.

داروی سندرم کورساکوف نیز تیامین به مقدار صد میلی‌گرم دو تا سه بار در روز است و این رژیم‌درمانی باید سه تا دوازده ماه ادامه یابد. شمار کمی از بیماران مبتلا به سندرم کورساکوف پیشرفته، به‌طور کامل بهبود می‏‌یابند؛ هرچند در شمار قابل ملاحظه‌‏ای از آنان با تجویز تیامین و تقویت غذایی، توانایی‏‌های شناختی تا حدودی بهبود می‌‏یابد (2).

ج. زوال عقل (دمانس)
زوال عقل (دمانس) بیماری‏‌ای است که با نقایص شناختی و درعین‌حال، سالم ماندن هوشیاری همراه است. آلزایمر نوعی زوال عقل است (3).
زوال عقل، یک مشکل شناختی بلندمدت ناهمگون است که می‏‌تواند بر اثر سیر اختلالات مصرف الکل به وجود آید؛ همچنین کاهش کلی عملکرد هوشی، توانایی شناختی و حافظه نیز مشاهده می‏‌گردد؛ ولی مسائل و مشکلات حافظه اخیر نسبت به دیگر حالات بیمار، غالب نیست. عملکرد مغز به دنبال پرهیز و ترک الکل، تمایل به بهبودی دارد؛ ولی این بیماری ممکن است در نیمی از بیماران، طولانی‌‏مدت یا دائمی گردد (1). در پنجاه تا هفتاد درصد این بیماران ممکن است شواهد افزایش بطن‌‏های مغز و چروک در شیارهای مغزی مشاهده شود (2). این بیماران کنترل خود را از دست می‌‏دهند و ثبات هیجانی ندارند (3). آنان گروه ناهمگونی از علائم را دارا هستند؛ ازجمله: حسادت، شکاک بودن، دیگر اختلالات رفتاری و شخصیتی، اختلال در انجام کارها و مراقبت‏‌های شخصی، اختلال قضاوت، نواقص هوشی به‏@ویژه حافظه و...(4).

1. نام دیگر این اختلال در کتاب روان‌پزشکی سیناپس، «اختلال عصب‏‌شناختی ماژور یا خفیف ناشی از یک بیماری طبی دیگر» ذکر شده است.
2. Anterograde.
3. retrograde.
4. Immediate recall
5. Confabulation: بیمار ماجرایی را نقل می‏‌کند که واقعیت ندارد و به این وسیله، جزئیاتی را جعل می‏‌کند که جاهای خالی حافظه را پر می‏‌کند.
6.  Apathy: در این حالت، علاقه یا واکنش، کمتر از حدی است که به‌طور طبیعی انتظار می‏‌رود.
7. Alcohol-induced persisting amnestic disorder
8. تیامین برای چندین آنزیم مهم نقش کمک عاملی (cofactor) دارد. همچنین ممکن است در هدایت پتانسیل اکسونی در طول اکسون و انتقال سیناپس نقش داشته باشد. ضایعات نوروپاتولوژیک، قرینه و دوربطنی بوده و اجسام پستانی، تالاموس، هیپوتالاموس، مغز میانی، پل دماغی، بصل‌النخاع، فورنیکس و مخچه را مبتلا می‏‌نماید (2).
9. vestibular
10. confusion

منابع:
1. موسوی همدانی، سیدمحمدباقر (1374 هـ ش)، ترجمه تفسیر المیزان، جلد ‏6/ 173، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
2. Sadock B, Sadock V, Ruiz P(2015). Kaplan and Sadock’s synopsis of psychiatry: Behavioral sciences/clinical psychiatry. 11th ed.
3. Sadock B, Sadock V, Ruiz P(2017). Kaplan and Sadock’s comprehensive textbook of psychiatry. 10th ed.
4. Ropper AH, Samuels MA, Klein JP, Prasad S(2019). Adams and Victor’s principles of neurology. 11th ed.

نویسنده:

دکتر علی اصغر اکبری

روانپزشک