نشریه دانش سلامت و دین

اعتبارسنجی سندی احادیث مرتبط با بهداشت دهان و دندان

ازجمله موضوعاتی که در روایات پیامبر اکرمﷺ و ائمه اطهار(علیهم‌السلام) مورد توجه قرار گرفته بهداشت فردی است. یکی از اقدامات بایسته برای بهرهمندی بیشتر و بهتر از این روایات، بررسی اعتبار سندی آن‌هاست. بر این اساس و در ادامه بررسی اعتبار روایات مرتبط با سلامت جسمی، در این نوشتار به اعتبارسنجی سندی برخی از روایات واردشده در منابع شیعی درباره بهداشت دهان و دندان می‌پردازیم.
احادیث مرتبط با موضوع
در این پژوهش شش حدیث مرتبط با این موضوع انتخاب شد و ازنظر اعتبار سندی مورد بررسی قرار گرفت. به این منظور نخست احادیث انتخاب‌شده و ترجمه آن‌ها ذکر و سپس توضیحات مربوط به اعتبارسنجی سندی روایات بیان می‌شود.
1. «علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه عن ابْن أبی عمیْرٍ عنْ إسْحاق بْن عمّارٍ قال قال أبو عبْد اللّه× منْ أخْلاق الْأنْبیاء÷ السّواک» (کلینی، 1407 ق: 6/495؛ فیض کاشانی، 1406 ق: 6/671)؛ مسواک از اخلاق پیامبران÷ است.
2. «محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّد بْن عیسى عنْ محمّد بْن خالدٍ و الْحسیْن بْن سعیدٍ جمیعاً عن الْقاسم بْن عرْوة عنْ إسْحاق بْن عمّارٍ عنْ أبی عبْد اللّه× قال: السّواک منْ سنن الْمرْسلین» (کلینی، 1407 ق: 6/495)؛ مسواک از سنت های پیامبران× است.
3. «عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ سهْل بْن زیادٍ عنْ جعْفر بْن محمّدٍ الْأشْعریّ عن ابْن الْقدّاح عنْ أبی عبْد اللّه قال قال أمیر الْمؤْمنین× السّواک مطْهرةٌ للْفم و مرْضاةٌ للرّبّ» (برقی، 1371: 2/562)؛ مسواک پاک‌کننده دهان و موجب رضایت پروردگار است.
4. «سهْل بْن زیادٍ عنْ محمّد بْن عیسى عن الْحسن بْن بحْرٍ عنْ مهْزمٍ الْأسدیّ قال سمعْت أبا عبْد اللّه× یقول فی السّواک عشرة خصالٍ مطْهرةٌ للْفم و مرْضاةٌ للرّبّ و مفْرحةٌ للْملائکة و هو من السّنّة و یشدّ اللّثة و یجْلو الْبصر و یذْهب بالْبلْغم و یذْهب بالْحفْر» (کلینی، 1407 ق: 6/495)؛ در مسواک ده خصلت وجود دارد: پاک کردن دهان، رضایت پروردگار، موجب شادی ملائک و از سنت پیامبرﷺ است. لثه را محکم و بینایی را جلا می‌دهد؛ بلغم را از بین می‌برد و جرم دندان را می‌برد.
5. «عنْه عنْ محمّد بْن عیسى عنْ عبیْد اللّه الدّهْقان عنْ درسْت عن ابْن سنانٍ‏ عنْ أبی عبْد اللّه× قال: فی السّواک اثْنتا عشْرة خصْلةً هو من السّنّة و مطْهرةٌ للْفم و مجْلاةٌ للْبصر و یرْضی الرّبّ و یذْهب بالْبلْغم و یزید فی الْحفْظ و یبیّض الْأسْنان و یضاعف الْحسنات و یذْهب بالْحفْر و یشدّ اللّثة و یشهّی الطّعام و تفْرح به الْملائکة» (کلینی، 1407 ق: 6/495)؛ در مسواک دوازده خصلت وجود دارد. مسواک زدن از سنت است. پاک‌کننده دهان است. بینایی را جلا می‌دهد. پروردگار را راضی می‌کند. بلغم را می‌زداید. حافظه را تقویت می‌کند. دندان‌ها را سفید می‌گرداند. حسنات را مضاعف می‌کند و جرم و زردی دندان‌ها را از بین می‌برد. لثه را محکم می‌نماید. اشتها را زیاد می‌کند و ملائکه به سبب آن خوشحال می‌شوند.
6. محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عن ابْن فضّالٍ عنْ حمّاد بْن عیسى عنْ أبی عبْد اللّه× قال: السّواک یذْهب بالدّمْعة و یجْلو الْبصر (کلینی، 1407 ق: 6/495)؛ مسواک آبریزش چشم را برطرف می‌کند و بینایی را جلا می‌بخشد.
روایت یکم
علی بن ابراهیم بن هاشم (امامی ثقه جلیل) (نجاشی، 1365: 260؛ ابن داود، 1342: 266) عن ابراهیم بن هاشم القمی (امامی ثقه جلیل) (نجاشی، 1365: ‏16؛ طوسی، 1420 ق: ‏12؛ حلی، 1411: ‏5) عن محمد بن ابی عمیر زیاد (امامی ثقه جلیل من اصحاب الاجماع لایروی و لایرسل الا عن ثقه) (کشی، 1409 ق: 556؛ نجاشی، 1365: 327) عن اسحاق بن عمار الصیرفی (امامی ثقه جلیل) (طوسی، 1373: 331).
همه راویان این روایت مورد اعتماد و امامی مذهب هستند و سند روایت صحیح است؛ بنابراین روایت معتبر است.
روایت دوم
این روایت از دو طریق به ما رسیده است که همه راویان در دو طریق یادشده یکسان هستند؛ غیر از یک راوی که در طریق اول محمد بن خالد البرقی ذکر شده و در طریق دوم حسین بن سعید الاهوازی. علمای رجال همه این راویان را افرادی امامی مذهب و مورد اعتماد دانسته‌اند. دو طریق یادشده عبارت‌اند از:
أ. محمد بن یحیی العطار (امامی، ثقه، جلیل) (نجاشی، 1365: 353؛ حلی، 1411: 157) عن احمد بن محمد بن عیسی الاشعری (امامی ثقه جلیل) (کشی، 1409 ق: 596؛ نجاشی، 1365: 59؛ طوسی، 1373: 351) عن محمدبن خالد البرقی (امامی ثقه) (طوسی، 1373: 363؛ حلی، 1411: 139) عن القاسم بن عروه (امامی ثقه) (ابن داود، 1342: 275) اسحاق بن عمار الصیرفی (امامی ثقه جلیل) (نجاشی، 1365: 71؛ طوسی، 1373: 331).
ب. محمد بن یحیی العطار (امامی، ثقه، جلیل) (نجاشی، 1365: 353؛ ابن داود، 1342: 340) عن احمد بن محمد بن عیسی الاشعری (امامی ثقه جلیل) (کشی، 1409 ق: 596؛ نجاشی، 1365: 59؛ طوسی، 1373: 351) الحسین بن سعید الاهوازی (امامی ثقه، جلیل) (طوسی، 1420 ق: 150؛ طوسی، 1373: 355) عن القاسم بن عروه (امامی ثقه) (ابن داود، 1342: 275) اسحاق بن عمار الصیرفی (امامی ثقه جلیل).
روایت سوم:
عده من اصحابنا عن سهل بن زیاد الآدمی (امامی مختلف فیه و التحقیق انه ثقه) (ر.ک: طوسی، 1373: 387) عن جعفر بن محمد الاشعری (امامی ثقه علی التحقیق) عن عبدالله بن میمون القداح (امامی ثقه و لیس من الاسماعیلیه) (نجاشی، 1365: 213).
همه راویان این روایت امامی و مورد اعتماد هستند. تنها در مورد سهل بن زیاد الآدمی اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی آن را مورد اعتماد و برخی ضعیف دانسته‌اند. با بررسی ادله تضعیف و توثیق، به نظر می‌رسد ادله توثیق قوی‌تر است و دلایل تضعیف از طرف محققان پاسخ داده شده است. برای رعایت اختصار تنها به برخی ادله توثیق ایشان اشاره می‌شود: موضع‌گیری‌های شیخ مفید درباره سهل، گویای اعتماد شیخ مفید به او بوده است. توثیق شیخ طوسی در کتاب رجال هم قرینه‌ای بر قابل اعتماد بودن اوست. فراوانی روایات سهل بن زیاد دلیل دیگری بر وثاقت ایشان است. بیش از 2300 روایت در کتب اربعه از طریق ایشان نقل شده است. افراد ثقه و مورد اعتماد زیادی از وی نقل حدیث کرده‌اند که خود نشانگر مقبولیت ایشان بوده است. فراوانی روایت افرادی مثل مرحوم کلینی، محمد بن علان، صفار و صدوق از سهل بن زیاد می‌تواند دلیل محکمی بر وثاقت ایشان در نزد این بزرگان باشد. مرحوم کلینی با وجود دقت و حساسیت بسیاری که در نقل روایت داشتند، بیش از 1500 روایت از سهل بن زیاد آورده‌اند. روایات او از سوی فقیهان مورد پذیرش و نقل قرار گرفته است (مهدوی، 1391: 133-140).
درباره جعفر بن محمد اشعری نیز قرائنی وجود دارد که فردی مورد اعتماد است. شیخ طوسی در «فهرست»، از ایشان به‌عنوان یکی از مصنفان شیعه یادکرده است (طوسی، 1420: 112). همچنین احادیث فروانی که از ایشان نقل شده گویای مورد وثوق بودن اوست. در تنقیح المقال آمده: اینکه محمّد بن احمد بن یحیی در کتاب نوادر الحکمه خویش، جعفر بن محمّد اشعری را از گروه راویان مورد وثوق و اطمینان استثنا نکرده، بهترین گواه بر وثاقت و وجاهت جعفر بن محمد اشعری قمی است (مامقانی 1381: 15/312).
نکته دیگر اینکه آغاز سند با عبارت «عدّةٌ منْ أصْحابنا» است. مراد از این عبارت، عده‌ای از مشایخ مرحوم کلینی هستند که ایشان برای اختصار به نام آنان اشاره نکرده است که از جهت اعتبار به دو گروه می‌توان تقسیم کرد: 1. عدّه معلوم 2. عده مجهول
عدّه معلوم یعنی کسانی که کتب رجالی افراد آن را مشخص کرده‌اند که در این صورت، وجود چنین تعبیری در آغاز سند موجب ارسال سند نمی‌شود و این در صورتی است که پس از تعبیر «عدّةٌ منْ أصْحابنا» یکی از این سه نفر وجود داشته باشد: 1. احمد بن محمد بن عیسی؛ 2. احمد بن محمد بن خالد البرقیّ؛ 3. سهل بن زیاد. اسامی این افراد در کتب رجالی ذکر شده است و باعث ارسال و ضعف در سند نمی‌شود؛ ولی درصورتی‌که بعدازاین تعبیر، غیر از سه نفر یادشده فردی وجود داشته باشد، مصادیق «عدّةٌ منْ أصْحابنا»، مجهول و درنتیجه موجب ارسال در سند و ضعف آن خواهد بود (فروزان‌فر و غنوی 1387، 48-49). با توجه به اینکه در این روایت «عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ سهْل بْن زیادٍ» آمده ازاین‌جهت هم اشکالی به سند وارد نیست. درمجموع این روایت قابل اعتماد است و سندش صحیح ارزیابی می‌شود.
روایت چهارم:
عده من اصحابنا عن سهل بن زیاد الآدمی (امامی مختلف فیه و التحقیق انه ثقه) (این راوی در روایت قبلی مورد بررسی قرار گرفت) عن محمد بن عیسی بن عبید (امامی ثقه جلیل) (‏ابن‏داود، 1342: ‏509؛ ‏کشی، 1409 ق: ‏538) عن الحسین بن بحر عن مهزم بن ابی برده الاسدی (امامی ثقه علی التحقیق).
این روایت فارغ از دیگر راویان، به دلیل وجود حسین بن بحر که فردی مجهول است، ضعیف به شمار می‌آید.
روایت پنجم:
عده من اصحابنا عن سهل بن زیاد الادمی (امامی مختلف فیه و التحقیق انه ثقه) عن محمدبن عیسی بن عبید (امامی ثقه جلیل) (ابن داود، 1342: 509؛ کشی، 1409: 538) عن عبیدالله بن عبدالله الدهقان (امامی ضعیف) عن درست بن ابی منصور (واقفی ثقه علی التحقیق و الظاهر اخذ المشایخ عنه قبل وقفه) (طوسی، 1373: 336).
این روایت فارغ از راویان دیگر که در سند قرار دارند، به دلیل وجود «عبیدالله بن عبدالله الدهقان» ضعیف است. نجاشی، حلی و ابن داود او را ضعیف توصیف کرده‌اند (ابن داود 1342: 469؛ حلی، 1411: 245).
روایت ششم:
محمد بن یحیی العطار (امامی ثقه جلیل) (نجاشی، 1365: 353؛ حلی، 1411 ق: 157) عن احمد بن محمد بن عیسی الاشعری (امامی ثقه جلیل) (کشی، 1409 ق: 596؛ نجاشی، 1365: 59؛ طوسی، 1373: 351) عن الحسن بن علی بن فضال التیمی (فطحی رجع عنها عند موته ثقه جلیل من اصحاب الاجماع علی قول) (طوسی، 1373: ‏354؛ کشی، 1409 ق: ‏556) عن حماد بن عیسی الجهنی (امامی ثقه جلیل من اصحاب الاجماع) (نجاشی 1365: ‏143؛ طوسی، 1420: ‏157؛ طوسی، 1373: ‏334).
تمام راویان این روایت در همه طبقه‌ها امامی مذهب و مورد اعتماد هستند. غیر از حسن بن علی بن فضال التیمی که فطحی مذهب بوده است؛ ولی مورد اعتماد علمای رجال است. بر این اساس سند روایت موثق به شمار می‏آید و معتبر است.
نتیجه‌گیری
از میان روایاتی که درزمینهٔ بهداشت دهان و دندان در این پژوهش مورد بحث و بررسی قرار گرفت، روایت یکم، دوم و سوم صحیح و روایت ششم موثق است. بر این اساس چهار روایت یادشده معتبر و قابل اعتمادند. سند روایت چهارم و پنجم ضعیف است. با این توضیح می‌توان چنین برداشت کرد که مسواک از اخلاق و سنن پیامبران است و موجبات رضایت پروردگار را فراهم می‌کند و دارای آثاری مانند پاک کردن دهان، برطرف کردن آبریزش چشم و جلا دادن بینایی است.

منابع:
ابن داود، حسن بن علی بن داود حلی (1342)، الرجال (ابن داود)، تحقیق: محمدکاظم میاموی، تهران: دانشگاه تهران.
برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371)، المحاسن، محقق: جلال‌الدین محدث، قم: دار الکتب الإسلامیة.
طوسی، محمد بن حسن (1373)، رجال الطوسی، تحقیق: قیومی جواد اصفهانی، قم: مؤسسه النشر الإسلامی.
طوسی، محمد بن حسن (1420)، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول، مکتبة المحقق الطباطبائی.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1411)، رجال العلامة الحلی، مصحح: محمدصادق بحر العلوم.
فروزان فر، عبدالله؛ و غروی نائینی، نهله (1387)، «بررسی اسناد احادیث سه باب از کتاب «الحجه» کافی»، سفینه، شماره 20، ص 44-67.
فیض کاشانى، محمد محسن بن شاه مرتضى (1406)‏‏، الوافی، اصفهان: کتابخانه امام امیرالمؤمنین(علیه‌السلام).
کشی، محمد بن عمر (1409)، اختیار معرفة الرجال، تحقیق: حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد مرکز تحقیقات و مطالعات.
کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407)، الکافی (ط –الإسلامیة) چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مامقانی، شیخ عبدالله (1381)، تنقیح المقال فی علم الرجال، قم: مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث.
مهدوی، حسن؛ و سهل بن زیاد (1391)، در آئینه علم رجال، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار(علیهم‌السلام).
نجاشی، احمد بن علی (1365)، رجال النجاشی، تحقیق: موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم