نشریه دانش سلامت و دین

نقش تقوا و خویشتن‌داری در سلامت اجتماعی

مقدمه
در پژوهش‌های اخیر، مبحث خویشتن‌داری به‌صورت جدی مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. شمار مقاله‌های منتشرشده در این زمینه از سال 2001 تا 2010 م، بیش از مقاله‌های انتشاریافته در کل چهار دهه پیش از آن است. این موضوع در مباحث نخستین فیلسوفان یونانی، با نام «هوای نفس» در برابر «عقل» نمود یافته است. مهار خویشتن در روانشناسی، در دوره‌های مختلف مورد توجه بوده و شاخه‌های مختلف روانشناسی همچون روانشناسی شخصیت، روانشناسی اجتماعی، روانشناسی تربیتی و روانشناسی دین به آن پرداخته است و این موضوع در دهه‌های اخیر در گستره‌های اقتصاد، سیاست و فلسفه نیز مطرح شده است (رفیعی هنر، 1395: 24-25).
در آموزه‌های دین اسلام نیز به‌طور ویژه بر مهار خویشتن در عرصه‌های مختلف فردی و اجتماعی تأکید شده و این موضوع در ادبیات قرآنی بیشتر با مفهوم تقوا مطرح شده است. مفسران با به‌کارگیری آیات قرآن کریم، موانع تکامل انسان و عوامل سقوط وی را هوای نفس، دنیا و شیطان دانسته‌اند (طیب، 1378: 9/112) که نقطه مقابل خویشتن‌داری است. با توجه به اهمیت خویشتن‌داری در نگاه قرآن و نقش بی‌بدیل آن در سلامت فردی و اجتماعی انسان، پژوهش پیش رو به این مسئله اختصاص یافته است. ازاین‌روی، نخست مفاهیم خویشتن‌داری و تقوا تعریف شده و ارتباط آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته و سپس نقش آن‌ها در سلامت اجتماعی تبیین شده است.

رابطه مفهومی تقوا و خویشتن‌داری:
خویشتن‌داری (Self-Control) که با تعبیرهایی همچون خودمهارگری و خودکنترلی از آن یاد شده، بیانگر توانمندی فرد در تنظیم و مهار آگاهانه تمایلات، کنش‌ها، افکار و هیجانات است؛ به‌طوری‌که باعث شود انسان از هدفی کوتاه‌مدت به‌منظور دست یافتن به هدفی با سودمندی طولانی‌مدت‌تر چشم‌پوشی کند و اهداف خود را به آرمان‌ها، ارزش‌ها و انتظارات اجتماعی ارتقا دهد (رفیعی هنر و همکاران، 1393: 5/ 53؛ پسندیده، 1393: 2-3؛ محصّص، 1394: 38).
یکی از نزدیک‌ترین مفاهیم قرآنی و دینی به خویشتن‌داری، «تقوا» است. ازنظر راغب اصفهانی این واژه به معنی حفظ کردن خود از چیزی می‌باشد که فرد از آن بیمناک است و در ادبیات دینی به معنی خویشتن‌داری از آن چیزی است که به گناه می‌انجامد که حتی با ترک بعضی امور مباح نیز کامل و تمام می‌شود (راغب 1412 ق: 881). مصطفوی آن را حفظ چیزی از خلاف و گناه در عمل و حفظ از محرمات شرعی و عقلی و توجه به حق و پاکی عمل دانسته است که بر پایه آیات قرآن، نقطه مقابل فجور به معنی خروج از حالت اعتدال و جریان طبیعی شناخته شده است؛ همان‌طور که فرمود: ﴿و نفْسٍ و ما سوّاها فألْهمها فجورها و تقْواها﴾(شمس، 7-8) و ﴿أمْ نجْعل‏ الْمتّقین‏ کالْفجّار﴾ (ص، 28) این تقابل دلالت می‌کند که تقوا مخالف فجور و ظهور فسق است (مصطفوی 1430 ق: 13/202-203).
شهید مطهری تقوای دینی و الهی را به معنی حفظ و صیانت خود از زشتی، خطا و گناهی که دین در زندگی معین کرده، دانسته و یکی از گونه‌های این حفظ و صیانت را مصونیتی روحی و اخلاقی دانسته است که انسان در روح خود ایجاد می‌کند تا درصورتی‌که فرد در محیطی قرار گیرد که امکان گناه و معصیت وجود داشته باشد، آن حالت و ملکه روحی باعث حفظ او شود و او را از آلودگی بازدارد (مطهری 1386: 23-24). از نگاه آیت‌الله جوادی آملی نیز تقوا ملکه‌ای نفسانی است که از طریق تمرین در اعمال صالح ایجاد می‌شود (جوادی آملی 1392: 2/371؛ 12/566). در فرهنگ قرآن کریم، متقی کسی است که با ایمان و عمل صالح، ملکه‌ای نفسانی در خود ایجاد کند که او را از آسیب‌های درونی (هوای نفس) و بیرونی (شیطان) مصون دارد (همان: 2/132).
با توجه به آنچه گذشت، می‌توان نتیجه گرفت که خویشتن‌داری اعم و تقوا اخص است. تقوا نوعی خاص از خویشتن‌داری است که طی آن انسان مؤمن با نیتی الهی، برای رسیدن به اهداف متعالی الهی، از اهداف کوتاه‌مدت نفسانی چشم می‌پوشد.

نقش خویشتن‌داری و تقوا در ایجاد و ارتقای سلامت اجتماعی
خویشتن‌داری ارتباط وثیقی با سلامت اجتماعی دارد و می‌تواند به ایجاد و ارتقای آن کمک کند. افراد با خویشتن‌داری بالاتر، پیوستگی بهتر و تعارض کمتری در روابط بین فردی خواهند داشت. این افراد سبک دل‌بستگی ایمنی دارند و کمتر به سبک‌های دل‌بستگی مشکل‌ساز روی می‌آورند. افراد دارای قدرت بالای خویشتن‌داری، توان بیشتری در مدیریت خشم خواهند داشت و درنتیجه خشم کمتری تجربه خواهند کرد (رفیعی هنر، 1395: 56-57). پیشگیری از بسیاری کج‌روی‌ها مثل نوشیدن الکل، اعتیاد به سیگار و مواد مخدر، روابط جنسی پرخطر، پرخاشگری، جنایت و... با تقویت خویشتن‌داری در ارتباط است؛ همچنین شواهدی مبنی بر رابطه منفی خودمهارگری و جنایتکاری وجود دارد (رفیعی هنر، 1395: 57-101؛ رفیعی هنر و همکاران، 1393: 6؛ محصّص، 1394: 39). توجه به برخی دیدگاه‌ها درزمینهٔ علل شکل‌گیری آسیب‌های اجتماعی، ارتباط خویشتن‌داری را با سلامت اجتماعی روشن‌تر می‌سازد؛ برای نمونه ویلسون و هرنشتاین در نظریه «یادگیری-سرشتی»، تحریک‌پذیری یا زودانگیختگی (impulsivity) - به معنی عدم توان به تأخیر انداختن کام‌جویی از منافع بالفعل آنی و دل‌خوش کردن به منافع بالقوه و درازمدت که بیانگر فقدان یا ضعف خویشتن‌داری است - را از پیش‌زمینه‌های بنیادین ارتکاب آسیب‌های اجتماعی معرفی کرده‌اند (سلیمی و داوری، 1393: 410 ـ 411). گاتفریدسون و هیرشی نیز در الگوی متأخر کنترل اجتماعی - که آن را «نظریه عمومی جرم» نامیده‌اند - فقدان یا ضعف خویشتن‌داری را علّت بنیادین آسیب‌های اجتماعی دانسته‌اند (ولد و همکاران، 1388: 290؛ وینفری، 1388: 285). بر این اساس، تقویت خویشتن‌داری یکی از راهکارهای مهم و تعیین‌کننده سلامت اجتماعی و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی به شمار آمده است.
بدین‌سان، تقوا به‌عنوان نوع خاصی از خویشتن‌داری بر سلامت اجتماعی تأثیرگذار است. افزون بر آن، با توجه به اینکه تقوا در عمل به معنی چشم‌پوشی از خواهش‌های نفسانی و عمل به تعالیم دینی و ترک محرمات است، آثار تمام تعالیمی را که در ایجاد سلامت اجتماعی مؤثر است، می‌توان در تقوا دید؛ به‌عبارت‌دیگر تقوا ابزاری است که با آن، افراد از منهیات دینی اجتناب و به فرمان‌های الهی عمل می‌کنند و به‌این‌ترتیب سلامت اجتماعی محقق می‌گردد.
برای توضیح بهتر این رابطه، می‌توان به انفاق که از آموزه‌های مهم قرآنی است، اشاره کرد. آیات و سوره‌های بسیاری در قرآن کریم، ازجمله بقره، 254 و 271؛ فاطر، 29؛ سبأ، 39؛ لیل، 5-10؛ بلد، 11-17 و... به این مهم امر کرده است. خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فاتّقوا اللّه ما اسْتطعْتمْ و اسْمعوا و أطیعوا و أنْفقوا خیْراً لأنْفسکمْ و منْ یوق شحّ نفْسه فأولئک هم الْمفْلحون * إنْ تقْرضوا اللّه قرْضاً حسناً یضاعفْه لکمْ و یغْفرْ لکمْ و اللّه شکورٌ حلیمٌ﴾ (منافقون، 16-17) این آیات ارتباط تقوا و انفاق را به‌روشنی بیان می‌کنند. در تفسیر التحریر و التنویر ذیل این آیه آمده است: عطف «و اسْمعوا و أطیعوا» بر «فاتّقوا اللّه» عطف خاص بر عام است. این نوع عطف برای نشان دادن اهتمام گوینده به معطوف به کار می‌رود. افزون بر این، تقوا بیشتر ترک منهیات را به ذهن متبادر می‌کند؛ زیرا از «وقی» مشتق شده که به معنی حفظ نفس از چیزهایی می‌باشد که خداوند نهی کرده است. پس تقوای خدا یعنی اینکه انسان نفسش را ازآنچه خداوند نهی کرده است، حفظ کند؛ ولی انجام ندادن اوامر خداوند در واقع انجام منهیات اوست؛ چون امر به چیزی، در واقع نهی از خلاف آن است. با این توضیح، در این آیه به «و اسْمعوا و أطیعوا» اشاره شده تا مخاطبان به هردوی اوامر و نواهی اهتمام داشته باشند و حقیقت تقوای شرعی را که همان دوری از منهیات و انجام اوامر است، به‌جای آوردند (ابن عاشور، (بیتا): 28/258). با این توضیح، عطف «و أنْفقوا» بر «فاتّقوا اللّه» بار دیگر خاص را بر عام عطف کرده است تا اهتمام به امر انفاق را تأکید کند. در واقع خداوند در این آیه یک امر بیشتر ندارد و آن دستور به انفاق است؛ ولی با چهار عبارت ﴿فاتّقوا اللّه ما اسْتطعْتمْ و اسْمعوا و أطیعوا و أنْفقوا﴾ از آن تعبیر آورده است. روشن است که عمل به این آموزه دینی مستلزم صرف‌نظر کردن از خواهش‌های نفسانی و اهداف کوتاه‌مدت و کنترل بخل و توجه به اهداف بلندمدت دنیوی و اخروی است و به خویشتن‌داری بالایی نیاز دارد.
نقش انفاق در سلامت اجتماعی روشن است؛ اصلاح شکاف طبقاتی، تحکیم عدالت اجتماعی و اقتصادی، تعدیل ثروت‌ها، تبرج و ثروت‌اندوزی و پیشرفت همگانی که به دنبال آن امنیت اجتماعی و اخلاقی جامعه گسترش می‌یابد و از بسیاری آسیب‌های اجتماعی پیشگیری می‌شود. افزون بر آن، عمل به این توصیه قرآنی باعث تقویت همبستگی اجتماعی می‌شود که از مؤلفه‌های مهم سلامت اجتماعی است.

منابع:
قرآن کریم.
ابن عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بیروت: موسسه التاریخ‏.
پسندیده، عباس (1393)، «تحلیل مسئله خویشتن‌داری در جمع با تکیه بر قرآن و حدیث»، فصلنامه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ص 1-25.
جوادی آملی، عبدالله (1392)، تسنیم، تحقیق و تنظیم: محمد فراهانی و حسین اشرفی، قم: نشر اسراء.
راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412 ق)، مفردات الفاظ القرآن‏، بیروت: دار القلم.‏
رفیعی هنر، حمید (1395)، روانشناسی مهار خویشتن با نگرش اسلامی، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمة‌الله).
رفیعی هنر، حمید؛ جان بزرگی، مسعود؛ پسندیده، عباس؛ و رسول‌زاده طباطبایی، کاظم (1393)، «تبیین سازه خودمهارگری بر اساس اندیشه اسلامی»، روانشناسی و دین، ص 5-26.
سلیمی، علی و داوری، محمد (1393)، جامعه‌شناسی کج‌روی، چاپ ششم، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
شیرافکن و قائمی نیا (1394)، تحلیل معناشناختی «تقوا» با تأکید بر حوزه هم‌نشینی «ذکر» و «خوف» در دستگاه معنایی قرآن، مجله ذهن، ص 5-26.
طیب، سیدعبدالحسین (1378)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، چاپ دوم، تهران: اسلام.
محصّص، مرضیّه (1394)، «نگره قرآن کریم به «خویشتن‌داری» در رفتارهای خانوادگی»، پژوهشنامه معارف قرآنی، ص 35-57.
مصطفوى، حسن (1430 ق)، ‏التحقیق فى کلمات القرآن الکریم‏، چاپ سوم، بیروت: دار الکتب العلمیة.
مطهری، مرتضی (1386)، ده گفتار، چاپ بیست و چهارم، قم: انتشارات صدرا.
ولد، جرج؛ برنارد، توماس؛ و اسنیپس، جفری (1388)، جرم‌شناسی نظری (گذری بر نظریه‌های جرم‌شناسی)، مترجم: علی شجاعی، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
وینفری، توماس ال (1388)، نظریه‌های جرم‌شناسی، مترجم: سیدرضا افتخاری، گناباد: دانشگاه آزاد اسلامی.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم