پایبندی به پیمان!

﴿و الّذین همْ لأماناتهمْ و عهْدهمْ راعون‏﴾
«کسانی که به عهدشان پایبندند و در امانت خیانت نمی‌کنند»
(قرآن کریم، مؤمنون، 8؛ قرآن کریم، معارج، 32)

بیان قرآن کریم در این آیه، شبیه جمجمه است؛ به این معنا که در بیشتر اوقات، مطلب و منظور خویش را به‌اختصار بیان نموده است؛ برای نمونه باوجوداینکه در میان پیامبران گرامی، بیش از همه نام حضرت موسی(علیه السلام) در قرآن کریم آمده است، ولی درباره سن ایشان در زمان پیامبری یا فوت یا مکان وفات ایشان مطلبی در قرآن کریم وجود ندارد. نمونه‌های بیشمار دیگری نیز وجود دارد که قرآن کریم بسیار کوتاه درباره آن‌ها سخن گفته و یا مطلبی را بیان نکرده است. آنچه قرآن کریم بیان نموده، نکات مهم و کاربردی و اصلی بوده است؛ (به تعبیر این حقیر، قرآن کریم در این وجه، شبیه جمجمه است که در آن از حداکثر فضای ممکن برای جادادن مغز مورد نیاز، استفاده شده است). بنابراین اگر در قرآن کریم آیه یا آیاتی تکرار شده باشد، می‌‌توان این تکرار را دلیل بر اهمیت آن دانست.
برای نمونه، آیۀ مطرح‌شده در ابتدای این نوشتار، عیناً در دو جای دیگر قرآن کریم بدون هیچ‌گونه تغییری تکرار شده است. همانا جالب است بدانیم این آیه و سه آیه پیش از آن (مجموعه این چهار آیه کریمه)، در هر دو سوره عیناً با همان الفاظ و بدون کم‌وکاست تکرار شده‌اند:
﴿و الّذین همْ لفروجهمْ حافظون * إلاّ على‏ أزْواجهمْ أوْ ما ملکتْ أیْمانهمْ فإنّهمْ غیْر ملومین * فمن ابْتغى‏ وراء ذلک فأولئک هم العادون * و الّذین همْ لأماناتهمْ و عهْدهمْ راعون‏‏﴾ (قرآن کریم، مؤمنون، 8-5؛ قرآن کریم، معارج، 32-29)
در آموزه‌‌های اسلامی، امانت‌داری و پایبندی به تعهّد و نقض عهد نکردن، اهمیت بسیار بالایی دارد. امانت‌‌دار بودن و خیانت نکردن در امانت، از آن دسته قواعدی است که استثناء آن در اسلام، بسیار کم و جزئی است تا جایی که شاید به چشم نیاید. این بحث که امانت‌‌داری تقریبا مطلق است، در ذیل آیه 54 سوره نساء، در یکی از شماره‌‌های پیشین همین نشریه با عنوان «امانت، آه امانت!» بیان گردیده است. پایبندی به پیمان و نقض عهد ننمودن و پیمان‌شکن نبودن نیز همین‌گونه است؛ به‌عبارت‌دیگر در آموزه‌‌های اسلام به‌طور بسیار جدی و محکم، بر پایبندی به پیمان‌ تأکید می‌شود.
برای نمونه در آیه دوازدهم سوره‌ توبه می‌فرماید: ﴿فقاتلوا أئمّة الْکفْر إنّهمْ لا أیْمان لهم‏‏﴾؛ «با سران کفر بجنگید که آن‌ها پایبند به تعهّد خود نیستند». آیه نفرموده «لا إیمان لهم»، بلکه فرموده است: ﴿لا أیْمان لهم‏﴾؛ ایْمان یعنی اینکه پایبند به تعهّد خود نیستند. این آیه کریمه در روزگار کنونی ما به‌روشنی تفسیر شده است. همه ما بارها و بارها در خلال این سال‌های اخیر، دیده‌‌ایم که مستکبران عالم به تعهّدشان در برابر دیگر کشورها عمل نمی‌کنند.
هنگامی‌که بر بالین بیمار می‌‌‌‌رویم یا بیمار به نزد ما می‌‌آید، رابطه‌‌ای میان ما و او ایجاد می‌‌شود که از آن به «ارتباط حرفه‌‌مند-بیمار (professional-patient relationship)» نام برده‌‌اند. پیش‌‌فرض ارتباط این است که حرفه‌‌مند سلامت، با تمام توان در پی مصالح و منافع گیرنده خدمت سلامت است. این یک تعهّد نانوشته حرفه‌‌ای است که گیرنده خدمت سلامت از ارائه‌کننده می‌‌گیرد. رفتار ما در گستره سلامت باید به‌گونه‌ای باشد که تعهّد نوشته یا نانوشته را پاس بداریم.
همان‌گونه که پیش‌ازاین، در همین ستون گفته شد، فصل هشتم کتاب «مبانی اخلاقیات زیست پزشکی (principles of biomedical ethics)» به موضوع «ارتباطات حرفه‌‌مند و بیمار (professional- patient relationships)» پرداخته است. این فصل، شش عنوان فرعی و یک نتیجه‌‌گیری دارد که عبارت‌اند از: صداقت یا حقیقت‌‌گویی (Veracity)، حریم خصوصی (Privacy)،رازداری (Confidentiality)، وفاداری (Fidelity)، اخلاق بالینی و پژوهشی (Clinical Ethics and Research Ethics)، نقش‌‌های دوگانه بالینگر و محقق (The Dual Roles of Clinician an Investigator). در این کتاب، عناوین فرعی ارتباط حرفه‌‌مند و بیمار را شکل می‌‌دهد (Beauchamp & Childress, 2013).
رویکرد حرفه‌‌مندی (professionalism)، رویکردی دیگری در ادبیات اخلاق سلامت است. در این رویکرد، حرفه‌‌مند سلامت متعهّد به تعهدات حرفه‌‌ای خواهد بود. بیشتر منابع، شش تعهّد برای حرفه‌‌مند سلامت برشمرده‌‌اند: نوع‌دوستی (Altruism)، وظیفه‌شناسی و مسئولیت‌پذیری (Duty & Responsibility)، شرافت و درستکاری (Honor and Integrity)، احترام به دیگران (Respect for others)، عدالت (Justice) و تعالی شغلی (Excellence) که حرفه‌‌مند سلامت، متعهّد به رعایت این شش تعهّد حرفه‌‌ای در برابر گیرنده خدمات سلامت است (لاریجانی 1392). البته برخی منابع هم ده تعهّد را بیان نموده‌‌اند (ABIM foundation).
در هر دو رویکرد، به‌محض اینکه میان گیرنده خدمت سلامت و ارائه‌کننده آن، این ارتباط برقرار شد، حرفه‌‌مند سلامت باید این دسته تعهدات را بر عهده خود ببیند و بکوشد به تعهّدات خود پایبند باشد و آن‌ها را نقض نکند.
کسانی که به خدا و روز قیامت ایمان و باور دارند، نمی‌‌توانند به این آیه کریمه عمل نکنند. اگر هم کسی خدای‌ناکرده، همچون نویسنده این سطرها، به این اندازه از بلوغ عقلی نرسیده باشد که خداوند متعال و روز بازپسین را از عمق جان باور نموده باشد، باید «دست‌‌کم در دنیای خود، آزاده» باشد. دست‌‌کم به این تعهّد حرفه‌‌ای خود پایبند باشد و همه توان و تلاش خود را برای تأمین سلامت گیرنده خدمت، به کار بندد.

منابع:
قرآن کریم
لاریجانی، باقر (1392)، پزشک و ملاحظات اخلاقی، تهران: برای فردا. جلد اول. فصل 4.
The ABIM Foundation, in conjunction with the ACP Foundation and the European Federation of Internal Medicine. The Physician Charter. Available at: https://abimfoundation.org/what-we-do/physician-charter/. 2002
Beauchamp, Tom L. and James F. Childress. 2013. Principles of biomedical ethics. 7th ed. New York: Oxford University Press.

نویسنده:

دکتر محسن رضایی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم