نقش تقوا و خویشتن‌داری در سلامت معنوی

باوجوداینکه چند دهه از طرح بحث سلامت معنوی می‌گذرد، هنوز تعریف مورد اتفاقی درباره این مفهوم وجود ندارد (عباسی و دیگران، 1391: 19؛ امیدواری، 1387: 7). بر اساس مطالعات، دو رویکرد در تعریف این مفهوم مطرح است؛ رویکردی که بیشتر با معیارهای تجربی یا در حد امور تجربی و این جهانی به تعریف آن می‌پردازد و رویکردی که در پی تعریف معنویت و سلامت معنوی از درون یک سنت اعتقادی خاص است (مرزبند و زکوی، 1395: 130).
در رویکرد نخست، سلامت معنوی عبارت است از: فهم فرد از معنی زندگی خود، فهم و تأیید ارزش خود و دیگران و محیط، توانایی ارتباط سازگار با دیگران و محیط، تسلط بر منابع درونی و توانایی انطباق با سختی‌ها. ازنظر پژوهشگران، این بعد از سلامت دارای شش جنبه است: ارتباط شخص با خود، دیگران، محیط، باورهایش، توانایی غلبه بر سختی‌ها و معنی زندگی (Hu, Jiao and Li, 2019)؛ ولی در رویکرد دوم منظور از سلامت معنوی، بینش، گرایش و توانایی لازم برای تعالی روح (همان قرب به خداوند) است؛ به‌طوری‌که تمام امکانات درونی به‌گونه‌ای هماهنگ و متعادل در این مسیر به کار گرفته شود (مصباح، 1392: 86) که دستاورد آن نیل به حیات برتر و ملکوتی انسانی خواهد بود. چنین فردی معنی زندگی خود را دانسته و به ارزش خود، دیگران و محیط آگاه شده، بر منابع درونی خود مسلط خواهد شد و توانایی انطباق با سختی‌ها را خواهد داشت؛ بنابراین سلامت معنوی از منظر دین، مؤلفه‌های بیان‌شده در رویکرد نخست را نیز دربر خواهد گرفت.
از بررسی آثار علامه طباطبایی نیز به دست می‌آید که ایشان سلامت معنوی را به معنی برخورداری از نوعی حیات برتر و ملکوتی انسانی (حیات طیبه) که در آن، همه ابعاد زندگی جهت‌گیری الهی دارد، دانسته‌اند و این مهم در پرتو التزام به ایمان و عمل صالح محقق می‌شود (مرزبند و زکوی، 1395: 138).
از ابعاد مهم سلامت معنوی، ارتباط شخص با خود و از مسائل مهم در این بعد، تسلط بر خود و خویشتن‌داری است که عزت‌نفس بیشتر، رضایت بیشتر از خود، تعالی خود و امکان دستیابی به اهداف متعالی را در پی دارد. هو، جیو و لی تسلط بر منابع درونی را به‌عنوان یکی از مؤلفه‌های سلامت معنوی ذکر کرده‌اند (Hu, Jiao and Li, 2019). بنزلی نیز یکی از ابعاد سلامت معنوی را باور به وجود یک قدرت یا نیروی الهی کنترل و نظارت برتر دانسته است (عباسی و دیگران، 1391: 20)، نکته‌ای که به خویشتن‌داری افراد کمک می‌کند.
در نگاه دینی نیز، خویشتن‌داری از عناصر بنیادی دین‌داری و درنتیجه از مؤلفه‌های سلامت معنوی اسلامی به شمار می‌آید. یکی از اهداف مهم قرآنی، ایجاد تقوا در انسان است تا بدین‌وسیله از هوای نفس و اهداف کوتاه‌مدت چشم‌پوشی کند و به اهداف و آرمان‌های والای الهی بیندیشد و این مهم جز با تسلط بر نیروهای درونی امکان‌پذیر نیست. تقوا به‌صورت مصدر هفده بار و مشتقات آن 258 بار در قرآن کریم به کار رفته است (شیرافکن و قائمی نیا، 1394: 9). قرآن کریم هم به‌صورت کلی به تقوا دعوت کرده است: ﴿یا أیّها الّذین آمنوا اتّقوا اللّه حقّ تقاته و لا تموتنّ إلاّ و أنْتمْ مسْلمون﴾ (آل‌عمران، 102) (آیات مشابه: آل‌عمران، 123؛ نساء، 1 و 131؛ مائده، 11، 35 و 100؛ انعام، 72؛ توبه، 119 و...) و هم در چهارچوب مصادیق خاص مانند:
-ایمان به قرآن و انکار نکردن آن: ﴿و آمنوا بما أنْزلْت مصدّقاً لما معکمْ و لا تکونوا أوّل کافرٍ به و لا تشْتروا بآیاتی ثمناً قلیلاً و إیّای فاتّقون﴾ (بقره، 41)؛
-اجتناب از برقراری رابطه ولایت با اهل کتاب و کفار: ﴿یا أیّها الّذین آمنوا لا تتّخذوا الّذین اتّخذوا دینکمْ هزواً و لعباً من الّذین أوتوا الْکتاب منْ قبْلکمْ و الْکفّار أوْلیاء و اتّقوا اللّه إنْ کنْتمْ مؤْمنین﴾ (مائده، 57)؛
-پرهیز از تجسس، گمان بد و غیبت: ﴿یا أیّها الّذین آمنوا اجْتنبوا کثیراً من الظّنّ إنّ بعْض الظّنّ إثْمٌ و لا تجسّسوا و لا یغْتبْ بعْضکمْ بعْضاً أ یحبّ أحدکمْ أنْ یأْکل لحْم أخیه میْتاً فکرهْتموه و اتّقوا اللّه إنّ اللّه توّابٌ رحیمٌ﴾ (حجرات، 12) و...
این آیات نشان‌دهنده اهمیت تقوا از منظر قرآن کریم است. از منظر آیات الهی این مفهوم به‌قدری با اهمیت است که حتی معیار ارزش‌گذاری انسان، دانسته شده است: ﴿إنّ أکْرمکمْ عنْد اللّه أتْقاکم‏﴾ و همچنین اساس پذیرش اعمال، معرفی شده: ﴿إنّما یتقبّل اللّه من الْمتّقین‏﴾ (مائده، 27) و تنها متقین مشمول هدایت قرآن هستند و هم آنان رستگاران‌اند: ﴿ذلک الْکتاب ... هدىً للْمتّقین... أولئک هم الْمفْلحون﴾ (بقره، 2-5)؛ بنابراین از نگاه قرآن کریم، تقوا یکی از اساسی‌ترین ابعاد سلامت معنوی به شمار می‌آید.

منابع:
امیدواری، سپیده (1387)، «سلامت معنوی، مفاهیم و چالش‌ها»، پژوهش‌های میان‌رشته‌ای، ص 5-18.
شیرافکن، محمدحسین؛ قائمی‌نیا، علی‌رضا (1394)، «تحلیل معناشناختی «تقوا» با تأکید بر حوزه هم‌نشینی «ذکر» و «خوف» در دستگاه معنایی قرآن»، مجله ذهن، ص 5-26.
عباسی، محمود؛ عزیزی، فریدون؛ شمسی گوشکی، احسان؛ ناصری‌راد، محسن؛ اکبری لاکه، مریم (1391)، «تعریف مفهومی و عملیاتی سازی سلامت معنوی: یک مطالعه روش‌شناختی»، فصلنامه اخلاق پزشکی، ص 11-44.
مرزبند، رحمت‌الله؛ زکوی، علی‌اصغر (1396)، «بررسی مبانی و مؤلفه‌های سلامت معنوی با تأکید بر دیدگاه علامه طباطبایی» فصلنامه آیین حکمت، ص 129-154.
مصباح، مجتبی و همکاران (1392)، سلامت معنوی از دیدگاه اسلام، تهران: انتشارات حقوقی.
Yanli Hu, Miaorui Jiao and Fan Li (2019), Effectiveness of spiritual care training to enhance spiritual health and spiritual care competency among oncology nurses, Hu et al. BMC Palliative Care.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم