اعتبارسنجی روایات؛ آداب نوشیدن آب(1)

منابع دینی آکنده از روایاتی در حوزه سلامت جسمی، شامل آداب خوردن و آشامیدن، بهداشت، سبک زندگی، پیشگیری، درمان و... است؛ ازجمله مسائلی که در روایات مورد تأکید قرار گرفته، آداب آشامیدن آب است. یکی از اقدامات لازم برای بهره‌مندی بیشتر و بهتر از این روایات، اعتبار سنجی آن‌ها، اعم از سندی، دلالی، ارزیابی منبع و بررسی قرائن پیرامونی است. در این پژوهش به اعتبارسنجی برخی از این روایات که در کتب اربعه شیعه (الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحکام و الاستبصار)، وسائل‌الشیعه و معانی‌الاخبار آمده است، ذیل سه عنوان فضیلت آب، نهی از نوشیدن از لبه شکسته ظرف و توصیه به نوشیدن آب در چند نفس می‌پردازیم. ازاین‌رو، در مرحله نخست از میان روایات بسیاری که در این زمینه وجود دارد، احادیثی که ازنظر سندی معتبرند، انتخاب شده و روایات ضعیف کنار گذاشته شده است. این روایات از منابع معتبر و دست‌اول شیعه انتخاب شده است که ازاین‌جهت نیز از اعتبار لازم برخوردارند. قرائن پیرامونی نیز ازجمله مواردی است که در اعتبارسنجی روایات مورد توجه قرار گرفته است؛ برای نمونه برخی روایات مطرح‌شده در این پژوهش با مضمونی بسیار شبیه و اسناد متعدد صحیح یا موثق ذکر شده‌اند که این تکرار و فراوانی نقل‌ها با اسناد متفاوت، اعتماد ما را به روایات دوچندان می‌کند. تلاش شده است اگر ازنظر دلالی نکته‌ای در روایات وجود داشته باشد، طرح و بررسی گردد تا در مجموع روایاتی که در این پژوهش ارائه می‌گردد، اطمینان نسبی ازنظر صدوری و دلالی را در مخاطب ایجاد کند.

فضیلت آب
روایت یکم: «محمّد بْن یحْیى عنْ غیْر واحدٍ عن الْعبّاس بْن معْروفٍ عنْ سعْدان بْن مسْلمٍ عنْ عبْد الرّحْمن بْن الْحجّاج عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال أوّل ما یسْأل اللّه جلّ ذکْره الْعبْد أنْ یقول له أ و لمْ أرْوک منْ عذْب الْفرات»؛ عبدالرحمان بن حجّاج گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمودند: نخستین پرسشی که خداوند از بنده مى‌پرسد این است که به او مى‌گوید: آیا تو را با آب گوارا و پاکیزه سیراب ننمودم‌؟! (کلینی، 1407 ق: 6/380).
این روایت ازنظر سندی معتبر شناخته شده است؛ یعنی علما به آن عنایت داشته و اصطلاحاً به آن عمل کرده‌اند.
روایت دوم: «و بهذا الْإسْناد قال قال علیّ بْن أبی طالبٍ فی قوْل اللّه عزّ و جلّ ثمّ لتسْئلنّ یوْمئذٍ عن النّعیم قال الرّطب و الْماء الْبارد»؛ حضرت علی(علیه السلام) درباره سخن خداوند عزوجلّ ﴿ثمّ لتسْئلنّ یوْمئذٍ عن النّعیم﴾ (تکاثر، 8) فرمودند: (مراد از نعمت) خرما و آب خنک است (ابن‌بابویه، 1378: 2/38؛ حر عاملی، 1416 ق: 25/24 ح 31). این تطبیق گویای اهمیت و فضیلت آب است.
نرم‌افزار درایة‌النور ضمن بازسازی سند این روایت، دربارۀ آن چنین گزارش داده است: «حدثنا ابومنصور احمد بن ابراهیم بن بکر الخوری بنیسابور قال حدثنا ابو اسحاق ابراهیم بن هارون بن محمد الخوری قال حدثنا جعفر بن محمد بن زیاد الفقیه الخوری بنیسابور قال حدثنا احمد بن عبدالله الهروی الشیبانی عن الرضا علی بن موسی(علیه السلام) قال حدثنی ابی موسی بن جعفر(علیه السلام) قال حدثنی ابی جعفر بن محمد(علیه السلام) قال حدثنی ابی محمد بن علی(علیه السلام) قال حدثنی ابی علی بن الحسین(علیه السلام) قال حدثنی ابی الحسین بن علی قال قال علی بن ابی طالب(علیه السلام) ...» همه راویان این روایت غیر امامی، ولی ثقه و مورد اعتماد هستند؛ بنابراین این روایت موثق به شمار می‌آید.

نهی از نوشیدن از لبه شکسته ظرف
روایت یکم: «محمّد بْن یحْیى عنْ محمّد بْن الْحسیْن عنْ عبْد الرّحْمن بْن أبی هاشمٍ عنْ سالم بْن مکْرمٍ عنْ أبی عبْد اللّه ع قال قال أبی لعمْرو بْن عبیْدٍ و بشیرٍ الرّحّال و واصلٍ فی حدیثٍ و لا یشْرب منْ أذن الْکوز و لا منْ کسْره إنْ کان فیه فإنّه مشْرب الشّیاطین»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: از دستگیره و قسمت شکسته کوزه آب مخورید که جایگاه آشامیدن شیاطین است (کلینی، 1407 ق: 6/385؛ حر عاملی، 1416 ق: 25/256).
همه راویان این روایت امامی و ثقه‌‌اند، البته درباره سالم بن مکرم اختلاف‌نظر وجود دارد. نجاشی او را توثیق و شیخ طوسی تضعیف کرده است. دراین‌باره برخی محققان تضعیف شیخ را برآمده از یکی دانستن سالم بن مکرم و سالم بن ابی سلمه – که در کتب رجال تضعیف شده- دانسته‌اند. درنتیجه تضعیف شیخ طوسی درباره سالم بن مکرم قابل اخذ نخواهد بود و توثیق نجاشی بدون معارض باقی می‌ماند (شاه‌پسند، 1395: 179). برخی نیز به استناد اینکه مرحوم شیخ طوسی در جای دیگر همان راوی را توثیق کرده است، به دلیل اظهارنظر متناقض درباره یک راوی، توثیق و تضعیف ایشان را بی‌اعتبار دانسته‌اند (حلی، 1402 ق: 227)؛ بنابراین تنها به توثیق نجاشی درباره این راوی ترتیب اثر داده، او را ثقه دانسته‌اند.
روایت دوم: در روایتی مشابه در وسائل‌الشیعه آمده است: «احمد بن ابی عبدالله البرقی فی المحاسن عن یعقوب بن یزید عن ابن ابی عمیر عن ابی سلمه عن ابی عبدلله(علیه السلام)عن ابیه(علیه السلام) فی حدیث انه قال: ... و لا یشْرب منْ أذن الْکوز فإنّه مشْرب الشّیْطان ...»؛ از دستگیره کوزه (ظرف) آب ننوشید که جایگاه نوشیدن شیطان است (حر عاملی، 1416 ق: 25/257). همه راویان این روایت امامی و ثقه‌اند؛ بنابراین از لحاظ سندی صحیح به شمار می‌آید.
روایت سوم: «محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عنْ محمّد بْن یحْیى عنْ غیاث بْن إبْراهیم عنْ أبی عبْد اللّه ع قال قال أمیر الْمؤْمنین(علیه السلام) لا تشْربوا الْماء منْ ثلْمة الْإناء و لا منْ عرْوته فإنّ الشّیْطان یقْعد على الْعرْوة و الثّلْمة» (کلینی، 1407ق: 6/385)؛ امام علی(علیه السلام) فرمودند: «از قسمت شکسته یا دسته ظرف آب ننوشید؛ زیرا شیطان همیشه در این دو محل جا دارد». این روایت نیز با توجه به اینکه همه راویان در همه طبقات امامی‌مذهب و ثقه هستند، صحیح به شمار می‌آید.
در خصوص معنای این روایت، آیت‌الله مکارم شیرازی شیطان را به میکروب معنا کرده است (مکارم شیرازی و همکاران، 1374: 1/193) که می‌تواند به غیر بهداشتی بودن آن مواضع اشاره داشته باشد.

نوشیدن آب در چند نفس
روایت یکم: در روایتی صحیح در کتاب شریف کافی آمده است: «أبو علیٍّ الْأشْعریّ عنْ محمّد بْن عبْد الْجبّار عنْ صفْوان بْن یحْیى عنْ معلًّى أبی عثْمان عنْ معلّى بْن خنیْسٍ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: ثلاثة أنْفاسٍ أفْضل منْ نفسٍ واحدٍ» (کلینی، 1407ق: 6/383). همه راویان این روایت امامی و ثقه‌اند؛ البته درباره معلّی بن خنیس اختلاف‌نظرهایی در میان علمای رجال وجود دارد. برخی او را مدح و برخی ذم کرده‌اند. ولی توجه به روایاتی که درباره ایشان وارد شده، نشان می‌دهد که بسیاری از روایات مدح ایشان ازنظر سندی صحیح و روایات دال بر ذم ایشان کم، ضعیف و نارساست. ابن غضائری و به تبع او نجاشی او را تضعیف کرده‌اند. نکته نیاز به یادآوری در این زمینه، این است که تضعیف وی از سوی ابن غضائری مبتنی بر روایات نیست؛ بلکه به نظر می‌رسد مبنای این تضعیف، داده‌های تاریخی، روایات انتسابی از سوی غالیان و درنهایت، اجتهاد ابن غضائری است؛ ولی استدلال‌های ایشان در این اجتهاد، از طرف محققان مورد نقد قرار گرفته است و پذیرفته نیست (برای اطلاعات بیشتر ر.ک: شمشیری و همکاران، 1395: 92).
روایت دوم: در روایتی مشابه با سند صحیح نقل شده است: «علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه عن ابْن أبی عمیْرٍ عنْ حمّادٍ عن الْحلبیّ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال ثلاثة أنْفاسٍ فی الشّرْب أفْضل منْ نفسٍ واحدٍ»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: نوشیدن آب در سه نفس بهتر از نوشیدن آن در یک نفس است (کلینی، 1407 ق: 6/383).
روایت سوم: در روایتی دیگر نقل شده است: «و فی روایة حمّادٍ عن الْحلبیّ عنْ أبی عبْد اللّه (علیه السلام) قال ثلاثة أنْفاسٍ فی الشّرْب أفْضل منْ شرْبٍ بنفسٍ واحدٍ و کان یکْره أنْ یشبّه بالْهیم قلْت و ما الْهیم قال الزّمْل»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: نوشیدن آب در سه نفس بهتر از نوشیدن آن در یک نفس است و ایشان دوست نمی‌داشتند، فرد (در آب خوردن) شبیه «الهیم» باشد. پرسیدم مراد از «الهیم» چیست؟ فرمود: چهارپا که بار بر پشت دارد (حر عاملی، 1416 ق: 25/246). راویان این روایت نیز همه امامی و ثقه‌اند و روایت صحیح به شمار می‌آید. در نسخه‌ای دیگر به‌جای الزّمل، الرفل آمده است (حر عاملی، 1416 ق: 25/246).
روایت چهارم: در روایتی صحیح آمده است: (احمد بن محمد البرقی فی المحاسن) «عن ابْن محْبوبٍ عنْ معاویة بْن وهْبٍ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: سألْته عن الشّرْب بنفسٍ واحدٍ فکرهه و قال ذلک شرْب الْهیم قلْت و ما الْهیم قال الْإبل». همان‌طور که مشاهده می‌شود در این روایت «الهیم» به «الْإبل» یعنی شتر معنا شده است (حر عاملی، 1416 ق: 25/248).
روایت پنجم: در روایتی چنین نقل شده است: (احمد بن محمد البرقی) «و عن ابْن فضّالٍ عنْ غالب بْن عیسى عنْ روْح بْن عبْد الرّحیم قال: کان أبو عبْد اللّه× یکْره أنْ یتشبّه بالْهیم قلْت و ما الْهیم قال النّیب» (حر عاملی، 1416 ق: 25/248). این روایت مضمونی مشابه با روایات پیشین دارد، جز اینکه در این روایت مراد از «الهیم»، «النیب» به معنای شتر سالخورده دانسته شده است. در سند این روایت همه راویان امامی و ثقه‌اند، غیر از ابن فضال که غیر امامی است، ولی ثقه و مورد اعتماد علمای رجال است (طوسی، 1373: 354؛ حلی، 1402 ق: 37؛ نجاشی، 1365: 34)؛ حتی برخی ایشان را از اصحاب اجماع دانسته‌اند (کشی، 1404 ق: 831). درباره غالب بن عیسی نیز تصحیف رخ داده است. اسم ایشان غالب بن عثمان المنقری است که فردی امامی و ثقه است (نجاشی، 1365: 305؛ حلی، 1402 ق: 246) و به‌اشتباه در سند این روایت غالب بن عیسی نوشته شده است؛ بنابراین این روایت موثق است. دو روایت صحیح‌السند دیگر با این مضمون وجود دارد که «الهیم» را «النیب» دانسته‌اند (برای مطالعه بیشتر: ر.ک: طوسی، 1365: 9/ 94؛ حر عاملی، 1416 ق: 25/245).
روایت ششم: در روایت صحیح دیگری آمده است: «حدثنا محمد بن الحسن بن احمد بن الولید قال حدثنا محمد بن الحسن الصفار عن احمد بن محمد بن عیسی و عبدالله بن محمد بن عیسی و عبدالله بن محمد بن عیسی عن محمد بن ابی عمیر عن حماد بن عثمان الناب عن عبیدالله بن علی الحلبی عن ابی‌عبدالله (علیه السلام) قال: ثلاثة أنْفاسٍ فی الشّرْب أفْضل منْ شرْبٍ من نفسٍ واحدٍ فی الشرب و قال کان یکْره أنْ یشبّه بالْهیم قلْت و ما الْهیم قال الرمْل» (ابن‌بابویه، 1361: 1/146). این روایت نیز محتوایی شبیه روایات قبل دارد با این تفاوت که در این روایت مراد از «الهیم»، «الرمل» به معنای ریگ بیان شده است.
روایت هفتم: در روایت صحیح دیگری نقل شده است: «عنْه عن النّضْر بْن سویْدٍ عنْ هشام بْن سالمٍ عنْ سلیْمان بْن خالدٍ قال: سألْت أبا عبْداللّه(علیه السلام) عن الرّجل یشْرب بالنّفس الْواحد قال یکْره ذلک و ذاک شرْب الْهیم قال و ما الْهیم قال الْإبل» (طوسی، 1365: 9/94). محتوای این روایت نیز تکرار معنای روایات قبل است؛ غیرازاینکه در این روایت، امام صادق(علیه السلام) مراد از «الهیم» را شتر معرفی فرموده‌اند.
وجود دست‌کم نه روایت با مضمونی تقریباً یکسان که یک روایت موثق و هشت روایت دیگر صحیح السند است، اطمینان نسبی به صدور این روایات ایجاد می‌کند. نکته‌ای که ازلحاظ اعتبارسنجی دلالی ذکر آن خالی از وجه نیست، روایاتی است که «شرب الهیم» را خوردن آب بدون ذکر اسم خداوند دانسته‌اند؛ برای نمونه در معانی‌الاخبار وارد شده است: «أبی رحمه اللّه قال حدّثنا محمّد بْن أبی الْقاسم عنْ محمّد بْن علیٍّ الْکوفیّ بإسْناده رفعه إلى أبی عبْد اللّه(علیه السلام) أنّه قیل له الرّجل یشْرب بنفسٍ واحدٍ قال لا بأْس قلْت فإنّ منْ قبلنا یقول ذلک شرْب الْهیم فقال إنّما شرْب الْهیم ما لمْ یذْکر اسْم اللّه علیْه»؛ محمّد بن علیّ کوفیّ به سند مرفوع از امام صادق(علیه السلام) روایت نموده است که به آن حضرت گفته شد: شخصی با یک نفس آب را می‌آشامد، چگونه است؟ فرمودند: اشکالی ندارد. عرض کردم: البته کسی نزد ما هست که می‌گوید: این طرز، آشامیدن شتر بسیار تشنه است. فرمودند: جز این نیست که آشامیدن شتر بسیار تشنه، آشامیدنی است که نام خدا بر آن برده نشده است (ابن بابویه، 1361: 1/149). طبق این روایت، خوردن آب در یک نفس بلامانع است و چیزی که نهی شده آب نوشیدن بدون ذکر نام خداوند است که به‌نوعی با روایات پیشین در تعارض است. در حل تعارض یادشده باید گفت این روایت به دلیل ضعف سندی توان معارضه با روایات صحیح در این باب را ندارد؛ زیرا افزون بر مرفوع بودن سند آن، یکی از راویان در سلسله سند این روایت محمد بن علی کوفی (ابوسمینه) است که حلی و نجاشی او را ضعیف شمرده‌اند (حلی، 1402 ق: 253؛ نجاشی، 1365: 332) و ابن غضائری او را کذاب دانسته است (ابن غضائری، 1380: 94). روایات دیگری نیز شبیه این مضمون وجود دارد (ر.ک: حر عاملی، 1416 ق: 25/247 و 249) که همگی ازنظر سندی با ضعف مواجه هستند.
روایت نهم: «محمّد بْن یعْقوب عنْ عدّةٍ منْ أصْحابنا عنْ سهْل بْن زیادٍ عنْ جعْفر بْن محمّدٍ الْأشْعریّ عن ابْن الْقدّاح عنْ أبی عبْد اللّه× قال قال رسول اللّهﷺ: مصّوا الْماء مصّاً و لا تعبّوه عبّاً فإنّه یوجد منْه الْکباد»؛ از امام صادق(علیه السلام) نقل است که رسول اکرمﷺ فرمودند: «آب را بمکید و یک‌دفعه ننوشید چون سر کشیدن آب بیماری کبد ایجاد می‌کند» (کلینی، 1407 ق: 6/381؛ حر عاملی، 1416 ق: 25/236). راویان این روایت همه امامی و ثقه‌اند و روایت صحیح است.
روایت دهم: «محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عن ابْن محْبوبٍ عنْ عبْد اللّه بْن سنانٍ قال سمعْت أبا عبْد اللّه علیْه السّلام یقول: إنّ الرّجل یشْرب الشّرْبة من الْماء فیدْخله اللّه عزّ و جلّ بها الْجنّة قلْت و کیْف ذاک یا ابْن رسول اللّه قال إنّ الرّجل یشْرب الْماء فیقْطعه ثمّ ینحّی الْإناء و هو یشْتهیه فیحْمد اللّه عزّ و جلّ ثمّ یعود فیه و یشْرب ثمّ ینحّیه و هو یشْتهیه فیحْمد اللّه عزّ و جلّ ثمّ یعود فیشْرب فیوجب اللّه عزّ و جلّ له بذلک الْجنّة» عبداللّه بن سنان گوید: از امام صادق× شنیدم که مى‌فرمودند: انسان آبى مى‌نوشد و بدین سبب خداوند متعال او را به بهشت وارد مى‌کند. گفتم: ای پسر رسول خدا! چگونه چنین چیزى امکان دارد؟ فرمودند: به این صورت که انسان آب مى‌آشامد و هنوز سیراب نشده، ظرف را از لب‌ها دور مى‌کند و خدا را ستایش مى‌کند. باز ظرف را به لب نزدیک مى‌کند و مى‌نوشد و هنوز سیراب نشده، ظرف را از لب‌ها دور مى‌کند و به ستایش حق زبان مى‌گشاید. سپس ظرف را به لب نزدیک می‌کند و می‌نوشد. خداوند متعال به سبب این کار بهشت را بر او واجب مى‌کند (کلینی، 1407ق: 6/384). این روایت نیز به دلیل اینکه همه راویان آن امامی و ثقه‌اند، صحیح به شمار می‌آید.
روایت یازدهم: در روایتی با مضمون مشابه آمده است: «علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه عن ابْن أبی عمیْرٍ عنْ منْصور بْن یونس عنْ أبی بصیرٍ قال قال أبو عبْد اللّه(علیه السلام): إنّ الرّجل منْکمْ لیشْرب الشّرْبة من الْماء فیوجب اللّه له بها الْجنّة ثمّ قال إنّه لیأْخذ الْإناء فیضعه على فیه فیسمّی ثمّ یشْرب فینحّیه و هو یشْتهیه فیحْمد اللّه ثمّ یعود فیشْرب ثمّ ینحّیه فیحْمد اللّه ثمّ یعود فیشْرب ثمّ ینحّیه فیحْمد اللّه فیوجب اللّه عزّ و جلّ بها له الْجنّة»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: مردى از شما باشد که آبی بخورد و با این کار بهشت بر او واجب شود. سپس فرمودند: ظرف را بردارد و بر دهان گذارد و «بسم‌اللّه» بگوید و بخورد. پس از آن، از دهن جدا کند باآنکه میل داشته باشد و حمد به‌جا آورد و باز بیاشامد و از لب‏ جدا سازد و حمد کند و باز بیاشامد و جدا سازد و حمد کند. پس خداى تعالى، ازاین‌جهت، بهشت را بر او واجب می‌سازد (ابن‌بابویه، 1361: 1/385). همه راویان این روایت امامی و ثقه‌اند، غیر از منصور بن یونس بزرج که غیر امامی است، ولی نجاشی او را تعدیل کرده و ثقه دانسته است. (نجاشی، 1365: 412)؛ بنابراین روایت مذکور موثق به شمار می‌آید.
در مجموع، یازده روایت صحیح و موثق در منابع روایی مورد بررسی این پژوهش، با عبارات مختلف بر این مسئله تأکید می‌کنند که نباید آب را یک‌دفعه و در یک نفس نوشید؛ بلکه باید جرعه‌جرعه و با تأنی میل کرد.
در این پژوهش تلاش شد برخی از روایات مرتبط با آداب نوشیدن آب ارائه و اعتبار سنجی گردد. رکن یکم اعتبار سنجی، اعتبار سنجی سندی است که در این زمینه از میان انبوه روایات که در این موضوع وجود داشت، روایات صحیح و موثق انتخاب و روایات ضعیف کنار گذاشته شد. در مواردی که میان راویان اختلاف‌نظری وجود داشت، تلاش شد علت ضعف یا قوت راوی تحلیل گردد. رکن دوم اعتبارسنجی، بحث منبع و مصدر بود که از این نظر هم روایات از منابع معتبر شیعه که در آغاز مقاله بیان شد، آمده تا از این جنبه نیز از اعتبار لازم برخوردار باشد. رکن سوم، اعتبار سنجی دلالی است که دراین‌باره هم اگر نکته قابل بحث دلالی در روایات وجود داشت، مطرح و بررسی شد. مواردی همانند نبود آیات و روایات معتبر در مقابل این روایات که توان معارضه با آنان را داشته باشند، همچنین طرح و بررسی روایات متعارضی که درصدد بیان معنای عبارت «شرب الهیم» بودند؛ ازجمله اعتبارسنجی‌های دلالی به شمار می‌آیند. قرائن پیرامونی نیز ازجمله محورهای دیگر اعتبارسنجی بود که مورد توجه این تحقیق قرار گرفت و طرح گردید. عمل مشهور به برخی روایات، همچنین تکرار روایات هم‌مضمون یا با مضمونی شبیه، به همراه فراوانی و تعدد اسناد ازجمله قرائن پیرامونی بود که به آن اشاره شد.

منابع:
ابن‌بابویه، محمد بن علی (1361)، معانی الاخبار، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن‌بابویه، محمد بن على (1378)‏، عیون أخبار الرضا(علیه السلام)، محقق / مصحح: مهدى لاجوردى، تهران: جهان‏.
ابن غضائری، احمد بن حسین (1380)، الرجال، قم: موسسه علمی فرهنگی دار الحدیث.
حر عاملی، محمد بن حسن (1416)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل، قم: موسسه آل البیت÷ لاحیاء التراث.
حلی، حسن بن یوسف (1402)، رجال العلامه حلی، قم: الشریف الرضی.
شاه‌پسند، الهه (1395)، «نقش اسماء متشابه در تعارض دیدگاه نجاشی و شیخ طوسی پیرامون سالم بن مکرم»، فصلنامه علمی-پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا (س)، صص 161-182.
شمشیری، رحیمه؛ جلالی، مهدی؛ رحمان ستایش، محمدکاظم (1395)، «تحلیل گزارش‌های متعارض مدح و ذم معلی بن خنیس و ارزیابی علل تضعیف او»، مجله علمی-پژوهشی علوم حدیث؛ ص 71-96.
طوسی، محمد بن حسن (1365)، تهذیب الاحکام، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
طوسی، محمد بن حسن (1373)، رجال الطوسی، تحقیق: جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
علامه حلی، حسن بن یوسف (1411)، رجال العلامة الحلی، مصحح: محمدصادق بحرالعلوم.
کشی، محمد بن عمر (1404)، اختیار معرفه الرجال، قم: موسسه آل البیت(علیهم السلام) لإحیاء الترث.
کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407)، الکافی (ط –الإسلامیة) چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1374)، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
نجاشی، احمد بن علی (1365)، رجال النجاشی، تحقیق: موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم