اعتبارسنجی روایات؛ آداب نوشیدن آب(2)

طب و بهداشت جسمی یکی از مباحثی است که روایات بدان اهتمام ورزیده‌اند؛ ازجمله مسائلی که در این زمینه در روایات آمده، آداب آشامیدن آب است. روشن است که بهره‌‌مندی هرچه بهتر از این آموزه‌ها درگرو اعتبارسنجی آن‌هاست. در این پژوهش به اعتبارسنجی بخشی از این روایات اعم از سندی، دلالی، ارزیابی منبع و بررسی قرائن پیرامونی می‌پردازیم. اعتبارسنجی سندی بر مبنای کار ارزشمند محققان نرم‌افزار درایة النور انجام شده و تلاش شده است گامی در ابعاد دیگر اعتبارسنجی برداشته شود. در این راستا، روایات از منابع دست‌اول شیعه، همچون کتب اربعه (الکافی، التهذیب، الاستبصار و من لایحضره الفقیه)، وسائل‌الشیعه، علل الشرایع، خصال و المحاسن انتخاب شده است که همه آن‌ها از اعتبار و اصالت لازم منبعی برخوردارند. به‌منظور اعتبارسنجی دلالی، خانواده حدیثی در موضوع مورد بحث این پژوهش تشکیل و معنای عبارات با توجه به همه روایات در این موضوع استخراج شده است. تعارضات ظاهری و ابتدایی مورد توجه قرار گرفته و بین آن‌ها جمع شده است. قرائن پیرامونی ازجملۀ دیگر ابعاد اعتبارسنجی مورد توجه در این پژوهش است. به این صورت که در مواردی که روایات متعدد با مضمون مشابه یا یک روایت با چند سند معتبر نقل شده، توجه داده شده است.

روایاتی که به نوشیدن آب به‌صورت ایستاده در روز سفارش کرده‌اند
برخی روایات به نوشیدن آب به حالت ایستاده توصیه کرده‌اند. در روایتی چنین آمده است: «علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه عن النّوْفلیّ عن السّکونیّ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال شرْب الْماء منْ قیامٍ بالنّهار أقْوى و أصحّ للْبدن»؛ سکونى گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمود: آشامیدن آب در روز و در حالت ایستاده، نیروبخش و موجب تندرستى است (کلینی، 1407 ق: 6/382؛ حر عاملی، 1416 ق: 25/241) همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند، غیر از سکونی که امامی نیست، ولی فرد مورد اعتمادی است (ابن داود، 1342 ق: 426). بر این اساس، روایت یادشده موثق به شمار می‌آید.

روایاتی که به‌صورت مطلق به ایستاده آب نوشیدن توصیه کرده‌اند
بعضی روایات بدون ذکر زمان، ایستاده نوشیدن آب را مطلوب دانسته‌اند. در روایتی آمده است: «الْحسیْن بْن سعیدٍ عنْ فضالة بْن أیّوب عنْ إسْماعیل بْن أبی زیادٍ عنْ أبی عبْد اللّه عنْ أبیه(علیه السلام) قال: الشّرْب قائماً أقْوى لک و أصحّ»؛ امام صادق(علیه السلام) از پدرشان امام باقر(علیه السلام) نقل فرمودند: آشامیدن آب در حالت ایستاده، نیروبخش و موجب تندرستى است (طوسی، 1407 ق: 9/94؛ طوسی، 1390 ق: 4/93؛ حر عاملی، 1416 ق: 25/241). طبق بازسازی سند این روایت توسط نرم‌افزار درایة النور، این حدیث با نه سند متفاوت نقل شده که شش سند آن موثق است. این اسناد متعدد، بر اعتبار روایت یادشده می‌افزاید و به لحاظ اعتبارسنجی از قرائن پیرامونی اعتبار حدیث به شمار می‌آید؛ هرچند سه راوی آخر تا امام(علیه السلام) در همه اسناد مشترک هستند.
در این زمینه برخی روایات هم ایستاده آب خوردن را مجاز شمرده‌اند. در روایتی می‌خوانیم: «عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ أحْمد بْن أبی عبْد اللّه عنْ أبیه عنْ عبْد اللّه بْن الْمغیرة عنْ عمْرو بْن أبی الْمقْدام قال کنْت عنْد أبی جعْفرٍ(علیه السلام) أنا و أبی فأتی بقدحٍ منْ خزفٍ فیه ماءٌ فشرب و هو قائمٌ ثمّ ناوله أبی فشرب منْه و هو قائمٌ ثمّ ناولنیه فشربْت منْه و أنا قائمٌ»؛ راوی می‌گوید: با پدرم نزد امام صادق(علیه السلام) بودیم ظرف سفالینی آوردند که در آن آب بود. حضرت درحالی‌که ایستاده بودند آب نوشیدند و آب را به پدرم دادند. پدرم هم درحالی‌که ایستاده بود، آب نوشید؛ سپس آب را به من داد. من هم آب نوشیدم، درحالی‌که ایستاده بودم (کلینی، 1407 ق: 6/383). این روایت بیان‌گر فعل و تقریر معصوم است و نشان می‌دهد که امام ایستاده آب نوشیدند و از ایستاده آب نوشیدن نهی نفرمودند و دست‌کم می‌تواند حاکی از مجاز بودن ایستاده آب نوشیدن باشد.
در روایتی مشابه نقل شده است: «و عنْ عدّةٍ منْ أصْحابه عنْ حنان بْن سدیرٍ عنْ أبیه قال: سألْت أبا جعْفرٍ(علیه السلام) عن الشّرْب قائماً قال و ما بأْسٌ بذلک قدْ شرب الْحسیْن بْن علیٍّ (علیه السلام) و هو قائمٌ»؛ سدیر گوید: از امام باقر(علیه السلام) درباره ایستاده آب نوشیدن پرسیدم. فرمود: عیب ندارد؛ چون حسین بن على(علیه السلام) ایستاده نوشیده است. این روایت معتبر است و اصطلاحاً علما به آن اعتنا و عمل کرده‌اند.

روایاتی که به‌صورت مطلق از ایستاده آب نوشیدن نهی کرده‌اند
برخی روایات ایستاده آب آشامیدن را مذموم دانسته و از آن نهی کرده‌اند:
حدیث یکم: «و عنْ محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عن ابْن محْبوبٍ عن الْعلاء بْن رزینٍ عنْ محمّد بْن مسْلمٍ عنْ أبی جعْفرٍ علیْه السّلام قال: منْ ... أوْ شرب قائماً فأصابه شیْءٌ من الشّیْطان لمْ یدعْه إلاّ أنْ یشاء اللّه و أسْرع ما یکون الشّیْطان إلى الْإنْسان و هو على بعْض هذه الْحالات الْحدیث»؛ محمّد بن مسلم گوید: امام باقر(علیه السلام) فرمودند: هرکس... یا ایستاده آب بنوشد، آفتى از شیطان به او برسد، او را رها نخواهد کرد، مگر اینکه خداوند اراده کند و سریع‌ترین حالتى که شیطان به انسان آسیب مى‌رساند جایی است که انسان در برخی از این حالات قرار داشته باشد (حر عاملی، 1416 ق: 25/240). همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند و حدیث یادشده صحیح به شمار می‌آید.
حدیث دوم: «و عنْ عدّةٍ منْ أصْحابنا عنْ سهْل بْن زیادٍ عنْ أحْمد بْن محمّد بْن أبی نصْرٍ عنْ صفْوان عن الْعلاء عنْ محمّد بْن مسْلمٍ عنْ أحدهما(علیها السلام) قال: لا تشْربْ و أنْت قائمٌ...»؛ محمد بن مسلم از امام باقر یا امام صادق× نقل کرده است که امام فرمودند: درحالی‌که ایستاده هستی، آب ننوش... (حر عاملی، 1416 ق: 25/ 240). این روایت نیز صحیح به شمار می‌آید؛ زیرا تمام راویان آن امامی و ثقه و مورد اعتماد علمای رجال هستند. در این روایات نیز به‌صورت مطلق از نوشیدن در حالت ایستاده نهی شده است.
حدیث سوم: «أحْمد بْن أبی عبْد اللّه الْبرْقیّ فی الْمحاسن عن الْقاسم بْن یحْیى عن الْحسن بْن راشدٍ عنْ محمّد بْن مسْلمٍ عنْ أبی عبْد اللّه علیْه السّلام قال: قال أمیر الْمؤْمنین(علیه السلام): لا تشْربوا الْماء قائماً»؛ امام علی(علیه السلام) فرمودند: ایستاده آب ننوشید (حر عاملی، 1416 ق: 25/242؛ برقی، 1371 ق: 2/581).
حدیث چهارم: در حدیث اربع‌مائه نیز به این مضمون اشاره شده است: «حدّثنا أبی رضی اللّه عنْه قال حدّثنا سعْد بْن عبْد اللّه قال حدّثنی محمّد بْن عیسى بْن عبیْدٍ الْیقْطینیّ عن الْقاسم بْن یحْیى عنْ جدّه الْحسن بْن راشدٍ عنْ أبی بصیرٍ و محمّد بْن مسْلمٍ عنْ أبی عبْد اللّه ع قال حدّثنی أبی عنْ جدّی عنْ‏ آبائه(علیه السلام) أنّ أمیر الْمؤْمنین(علیه السلام) علّم أصْحابه فی مجْلسٍ واحدٍ أرْبعمائة بابٍ ممّا یصْلح للْمسْلم فی دینه و دنْیاه قال(علیه السلام): ‏... إیّاکمْ و شرْب الْماء منْ قیامٍ على أرْجلکمْ فإنّه یورث الدّاء الّذی لا دواء له أوْ یعافی اللّه عزّ و جل...‏»؛ امام علی(علیه السلام) فرمودند: برحذر باشید از ایستاده آب نوشیدن. این کار مرضی را در پی دارد که دوایی برای آن نیست؛ مگر اینکه خدا شفا دهد (ابن‌بابویه، 1362: 2/634).
حدیث پنجم: در روایتی صحیح السند آمده است: «و عنْه عن النّضْر عن الْقاسم بْن سلیْمان عنْ جرّاحٍ الْمداینیّ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: قال رسول اللّهﷺ: لا یشْرب الرّجل و هو قائمٌ»؛ فرد درحالی که ایستاده است، آب نخورد (حر عاملی، 1416 ق: 25/241).
حدیث ششم: «و فی الْعلل عنْ أبیه عنْ سعْدٍ عنْ محمّد بْن عیسى عن الْقاسم بْن یحْیى عنْ جدّه الْحسن بْن راشدٍ عنْ أبی بصیرٍ عنْ أبی عبْد اللّه علیْه السّلام قال: قال أمیر الْمؤْمنین علیْه السّلام: إیّاکمْ و شرْب الْماء قیاماً على أرْجلکمْ فإنّه یورث الدّاء الّذی لا دواء له إلاّ أنْ یعافی اللّه عزّ و جلّ»؛ حضرت علی(علیه السلام) فرمودند: برحذر باشید از ایستاده آب نوشیدن. این کار مرضی را در پی دارد که دوایی برای آن نیست؛ مگر اینکه خدا شفا دهد (حر عاملی، 1416 ق: 25/241؛ ابن‌بابویه، 1385: 2/464). این روایت نیز صحیح است و همه راویان آن امامی و ثقه هستند.
شش روایت با سند صحیح به‌صورت مطلق از نوشیدن آب در حالت ایستاده نهی کرده‌اند که ازجمله قرائن پیرامونی اعتبار روایات یادشده به شمار می‌آیند.

روایاتی که از نوشیدن آب به‌صورت ایستاده در شب نهی کرده‌اند
در برخی روایات نوشیدن آب در حالت ایستاده در شب مذموم دانسته شده است:
روایت یکم: «علیّ بْن محمّدٍ عنْ محمّد بْن أحْمد بْن أبی محْمودٍ رفعه إلى أبی عبْد اللّه ع قال: شرْب الْماء منْ قیامٍ بالنّهار یمْرئ الطّعام و شرْب الْماء منْ قیامٍ باللّیْل یورث الْماء الْأصْفر»؛ محمّد بن احمد بن ابو محمود در روایت مرفوعه‌اى گوید: امام صادق(علیه السلام) فرمودند: آشامیدن آب در روز و در حالت ایستاده غذا را گوارا مى‌کند و ایستاده نوشیدن آب در شب، زرداب مى‌آورد (کلینی، 1407 ق: 6/383).
روایت دوم: «قال (الصادق)(علیه السلام): «شرْب الْماء باللّیْل منْ قیامٍ یورث الْماء الْأصْفر»؛ امام صادق × فرمودند: نوشیدن آب در حالت ایستاده در شب، زرداب مى‌آورد (ابن‌بابویه، 1413 ق: 3/353).
این دو روایت به دلیل عدم اتصال سند و حذف برخی راویان در سلسله سند، اصطلاحاً مرفوع برشمرده می‌شوند و ازاین‌جهت سندشان ضعیف است.
همان‌طور که مشاهده می‌شود برخی روایات به‌صورت مطلق، ایستاده آب نوشیدن را برای بدن مفید دانسته‌اند و برخی دیگر این امر را مقید به روز کرده‌اند. دسته‌ای از روایات نیز به‌صورت مطلق از آن نهی کرده‌اند. وجه جمع این روایات می‌تواند به این صورت باشد: روایاتی که نوشیدن آب به حالت ایستاده را مفید دانسته‌اند، ناظر به نوشیدن آب در روز است به دلیل اینکه در برخی از روایات به این مسئله تصریح شده است؛ همان‌طور که امام صادق(علیه السلام) از پدرشان امام باقر(علیه السلام) نقل فرمودند: «شرْب الْماء منْ قیامٍ بالنّهار أقْوى و أصحّ للْبدن» (حر عاملی، 1416 ق: 25/241) و بر پایۀ قواعد اصول فقه در مقام تعارض ظاهری، حدیث مطلق به مقید حمل می‌شود؛ و روایاتی که از نوشیدن آب در حالت ایستاده نهی کرده‌اند، ناظر به نوشیدن آب در شب است؛ زیرا اولاً اگر مراد از این نهی، آشامیدن آب در روز باشد، با روایات پیشین در تعارض خواهد بود؛ ثانیاً روایاتی نیز وجود دارد که از ایستاده نوشیدن آب در شب نهی کرده‌اند، هرچند این روایات به لحاظ سندی با ضعف مواجه هستند، ولی با توجه به تعارض پیش‌گفته، اعتبار منبع، تناسب این دو روایت با نهی از نوشیدن آب به حالت ایستاده و همچنین تکرار مضمون این روایت در منابع حدیثی، می‌توان آن‌ها را شاهدی بر تقویت این جمع بین روایات دانست. شیخ حر عاملی نیز ذیل روایات مربوط به نهی از ایستاده نوشیدن آب، وجه جمع بین روایات را چنین بیان کرده است: «هذا مخْصوصٌ باللّیْل»؛ این (نهی) مخصوص آشامیدن آب در شب است (حر عاملی، 1416 ق: 25/240). همچنین، شیخ صدوق دراین‌باره می‌نویسد: «یعْنی باللّیْل فأمّا بالنّهار فإنّ شرْب الْماء منْ قیامٍ أدرّ للْعروق و أقْوى للْبدن کما قال الصّادق(علیه السلام)»؛ یعنی در شب؛ و اما روز، ایستاده آب نوشیدن براى ریزش عرق و براى تقویت و سلامت بدن بهتر است؛ همان‌طور که امام صادق(علیه السلام) فرمودند (ابن‌بابویه، 1385: 2/465). البته با توجه به اینکه مسائل مربوط به طب و بهداشت جسمی مربوط به تعبدیات نیست و حکایت از واقعیات بیرونی دارد و در بیشتر موارد، امکان سنجش محتوای آن‌ها از راه تجربه مهیاست، می‌توان و بلکه بهتر است در حل این تعارض و نحوه جمع روایات، از علم تجربی نیز بهره برد. به این صورت که می‌توان با مراجعه به یافته‌های علم پزشکی دراین‌باره و یا آزمایش مفاد این روایات، میزان درستی جمع مذکور را سنجید.

منابع:
ابن بابویه، محمد بن على (1362)‏، الخصال‏، محقق: علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین‏.
ابن بابویه، محمد بن على‏ (1413 ق)‏، من لا یحضره الفقیه‏، محقق: علی اکبر غفاری، چاپ دوم‏، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
ابن بابویه، محمد بن على (1385)، علل الشرائع، قم: کتابفروشی داورى‏.
ابن داود، حسن بن علی بن داود حلی (1342 ق)، الرجال (ابن داود)، تحقیق: محمدکاظم میاموی، تهران: دانشگاه تهران.
برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق)‏، المحاسن‏، محقق: جلال‌الدین محدث، چاپ دوم،‏ قم: دار الکتب الإسلامیة.
حر عاملی، محمد بن حسن (1416 ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل، قم: موسسه آل البیت لاحیاء التراث.
طوسى، محمد بن الحسن‏ (1390 ق‏)، الاستبصار، محقق: حسن الموسوى خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
طوسى، محمد بن الحسن‏ (1407 ق)، تهذیب الأحکام، محقق / مصحح: حسن الموسوى خرسان، ‏ تهران‏: دار الکتب الإسلامیه‏.
کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق)، الکافی (ط –الإسلامیة) چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم