مرگ؛ گل خوشبو (ملاحظات اخلاقی پایان حیات)

قال رسول‌اللهﷺ: «الموت ریحانة المؤمن»؛ پیامبر گرامی اسلام فرمودند: «مرگ، دسته‌گل خوشبوى مؤمن است» (میزان الحکمه).
خوانندگان عزیز نشریه آگاه هستند که گفته شده بود، طبق یک سنت نیکو، هر جلسه‌‌ای از کلاس اخلاق سلامت (اخلاق حرفه‌‌ای) با یک حدیث یا آیه مرتبط با موضوع و مبحث کلاس آغاز شود.
در شماره پیشین، آیه 42 سوره زمر برای آغاز جلسه «پایان حیات» ارائه شد. اینک به یکی دیگر از فرمایشات گهربار اهل‌بیت(علیهم السلام) درباره این موضوع مهم، پرداخته می‌‌شود.

کمتر کسی است که درباره مرگ خود «نگران» نباشد. در برخی افراد، این نگرانی به اندازه‌ای است که به «ترس از مرگ» منجر می‌‌شود.
دست‌کم، ده دلیل برای این نگرانی و ترس بیان شده است (یثربی، 1380). دو مورد آن عبارت‌اند از:
- «عشق به زندگی دنیوی»: هنگامی‌که سال‌ها در یک کلان‌شهر با امکانات رفاهی گسترده زندگی کرده باشیم و به ما اعلام شود که باید مدتی طولانی (و بلکه برای ابد) به یک خرابه منتقل شویم، اعتراض می‌کنیم.
هنگامی‌که همه همت و کوشش امثال بنده در زندگی شخصی و حرفه‌‌ای خود در نظام سلامت، رفاه دنیوی است؛ هنگامی‌که همه همت امثال من تنها برای خانه و ماشین و ویلا و سفر و ... است و کوششی برای آبادانی خانه آخرت و زندگی جاودان خود نکرده‌‌ایم؛ وقتی که خدای ناکرده با زیرمیزی و تضییع حق بیمار، یا هنگامی ‌که کسی با حقوق نجومی و اختلاس، دنیای خود را آباد کند و آخرت را خراب‌اندرخراب، طبیعی است که باید از مرگ بهراسیم!
اما مؤمن به حکم عقل و نقل (وحی و سنّت) همه کوشش خود را برای آبادانی دنیا و آخرت به کار گرفته است. هم زندگی دنیوی‌‌ و هم آخرتش را اخلاق‌‌مدارانه آباد نموده است. پس نگرانی ندارد. مرگ برای او بوییدن گلی خوشبوست!
- «کثرت گناه»: یکی دیگر از دلایل نگرانی انسان از مرگ، ترس و نگرانی از «پاسخگویی» (responsibility) است. مرگ انسان، آغاز پاسخگویی اوست. شب اول قبر، آن دو فرشته پرسشگر به سراغ تازه‌گذشته می‌‌آیند که برای مؤمن «بشیر و مبشّر» و برای غیر مؤمن «نکیر و منکر» خواهند بود. پاسخگویی نسبت به اینکه چگونه زندگی کردیم، بلافاصله بعد از مرگ، آغاز می‌‌شود. بلافاصله پس از مرگ، انسان کارهای خود را درمی‌‌یابد. قبر یا «یک باغی از باغ‌های بهشت» یا «یکی از چاله‌‌های جهنم» خواهد بود.
نام آزمون برای برخی «اضطراب آزمون» به ارمغان می‌‌آورد؛ ولی دانشجویی که درس خود را روزانه و به‌خوبی خوانده، از آزمون باکی ندارد.
سرپرستار آن بخشی از بیمارستان که با همراهی همکاران خود، همه کارهای بخش را به‌روز و مطابق با آخرین دستورالعمل‌‌ها انجام داده است، از نظارت داخلی یا نظارت تیم اعتباربخشی استانی یا ملّی، نگرانی ندارد.
پژوهشگری که ‌‌تک‌‌تک آزمودنی‌‌های کارآزمایی بالینی خود را با رضایت آگاهانه واقعی و کامل، وارد پژوهش کرده است، هرگز نگران بازرسی کمیته اخلاق در پژوهش نیست.
مولایمان امام علی ابن ابی طالب(علیه السلام) فرمودند: «إنّ الْیوْم عملٌ ولا حساب، وغداً حسابٌ ولا عمل (نهج‌‌البلاغه، خطبه 42)». بلی! بلافاصله بعد از مرگ، زنگ انشاء تمام می‌‌شود و زنگ حساب و آزمون شروع می‌‌گردد. روشن است که بدحسابانی چو من، از حساب و کتاب گریزان باشند اما مؤمن، منتظر حساب است.
خوش بود تا محک تجربه آیه به میان
تا سیه روی شود هر که در او غش باشد
مؤمن،چون «درست‌‌کار» است، با خوشحالی می‌‌گوید: ﴿فأمّا منْ أوتی کتابه بیمینه فیقول هاؤم اقْرؤا کتابیهْ﴾ بیایید عملکرد (درس، بخش، پژوهش) مرا بررسی کنید! (الحاقه، 19).
روشن است که مرگ برای مؤمن، گلی خوشبوست!

منابع:
- قرآن کریم.
- نهج البلاغه امام علی ابن ابی طالب(علیه السلام)، خطبه 42
- محمدی ری‌شهری، محمد، میزان الحکمه، جلد 11، حدیث 19211.
- یثربی، سیدیحیی(1380)، مرگ و مرگ‌اندیشی، قبسات، 5(19)، 111-125.

نویسنده:

دکتر محسن رضایی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم