امر به‌ معروف و نهی از منکر، بهترین چاره خطای طبابت!

(و الْمؤْمنون و الْمؤْمنات بعْضهمْ أوْلیاء بعْضٍ یأْمرون بالْمعْروف و ینْهوْن عن الْمنْکر و یقیمون الصّلاة و یؤْتون الزّکاة و یطیعون اللّه و رسوله أولئک سیرْحمهم اللّه إنّ اللّه عزیزٌ حکیمٌ‏)؛ مردان و زنان باایمان، ولىّ (و یار و یاور) یکدیگرند، امربه‌معروف و نهى از منکر مى‏ کنند نماز را برپا مى‏ دارند و زکات را مى‏ پردازند و خدا و رسولش را اطاعت مى‏ کنند، به‌زودی خدا آنان را مورد رحمت خویش قرار مى ‏دهد خداوند توانا و حکیم است (توبه: 67).
قرار بر این بود که به فراخور هر جلسه از دروس اخلاق پزشکی، یک آیه به‌عنوان پیش‌‌درآمد بحث کلاس ارائه شود. به لطف خداوند متعال، به آیه یادشده برای جلسۀ نحوه برخورد با خطای پزشکی، پرداخته خواهد شد.

کار طبابت و پزشکی بسیار خطیر و پرمخاطره است. سازمان جهانی سلامت می‌‌گوید که از هر ده بیمار بستری در بیمارستان یک نفر (10% از بیماران) در معرض خطای پزشکی است؛ درحالی‌که این خطر برای یک مسافر هواپیما، یک در ده میلیون مسافر هواپیماهاست (healthcareglobal). به تعبیر دیگر، احتمال خطر برای یک بیمار در بیمارستان، یک میلیون بار بیشتر از احتمال خطر برای یک مسافر هواپیماست.
برای کاهش این خطاها لازم است که هر یک از کارکنان نظام سلامت و به‌ویژه بیمارستان‌‌ها، «حساسیت اخلاقی» خود را در برابر بروز خطای پزشکی، بالا نگه‌دارند. این بالا بودن حساسیت اخلاقی موجب نظارت بر کار آن‌ها خواهد بود.
به نظر می‌‌رسد یکی از بهترین نظام‌‌نامه‌‌های نظارت اخلاقی بر خود و دیگران «امربه‌معروف و نهی از منکر» است. از مجموع آیات و روایات برمی‌‌آید این دو حکم الهی، توانمندی بسیار بالایی در گسترش خوبی‌ها و کاستن از بدی‌ها دارند. امام باقر(علیه السلام) فرمودند: «امربه‌معروف و نهى از منکر راه و روش پیامبران و شیوه صالحان و واجب بزرگی است که واجبات دیگر با آن بر پا مى‌شوند، راه‌ها امن می‌گردد و درآمدها حلال مى‌شود و حقوق پایمال‌شده به صاحبانش بازمى‌گردد، زمین آباد مى‌شود و (بدون ظلم) حق از دشمنان گرفته مى‌شود و کارها سامان مى‌پذیرد» (الکافی).
گام نخست این مهم «اکراه قلبی» به آن منکر است. هنگامی‌که کسی قلباً کاری را دوست نداشته باشد همه تلاش خود را به کار خواهد گرفت تا از پیش آمدن آن، چه به دست خود یا دیگری جلوگیری شود. آمر به ‌معروف و ناهی از منکر در نظام سلامت، پیش ‌از همه مراقب خود است تا خطا نکند و به بیمار آسیبی وارد نشود.
این مراقبت از خود، موجب می‌‌شود رفتار آمر به ‌معروف و ناهی از منکر به‌گونه‌ای شود که خود او به یک الگوی مناسب رفتار اخلاقی تبدیل ‌‌شود. نقش الگو در پدید آمدن رفتار اخلاقی به‌وضوح در آیات قرآن کریم (احزاب، 21؛ ممتحنه، 4 و 6)، روایات معصومان(علیهم السلام) (کونوا دعات النّاس بغیر ألسنتکم) و در مقالات (Beekun, 2012; Lynoe, Löfmark, & Thulesius, 2008) دیده می‌‌شود.
گام دوم آن «تذکر زبانی» است. در نظام سلامت و در بیمارستان، یکایک ما باید آمر به‌ معروف و ناهی از منکر باشیم. وقتی شاهد هستیم خطایی در حال انجام است باید با دلسوزی و مهربانی تمام نسبت به آن همکار و بیمار و با لحنی ملایم و مناسب، به همکارمان تذکر دهیم که خطایی در حال وقوع است. تذکر به‌جا و زیبا، مانع پیشرفت خطا خواهد شد.
گام سوم «اقدام عملی» است. به نظر می‌‌رسد این مرحله مربوط به کسی است که خطاکننده ازنظر اداری و سلسله‌مراتب، زیردست اوست. وقتی استاد و مربی می‌‌بیند که فراگیر او در خطاست باید به‌صورت عملی وارد شود و مسیر اقدام تشخیصی درمانی را با دخالت مستقیم خود به سمت صحیح ببرد و مانع آسیب رسیدن به بیمار شود. در جایی که رئیس بخش، شاهد این است که یکی از کارکنان بخش او در حال خطا و آسیب به بیمار است، نباید برای ممانعت از آن درنگ کند. مدیر پرستاری، مدیر گروه آموزشی، معاون درمان بیمارستان، مدیر و رئیس بیمارستان و ... تا بالاترین سلسله‌مراتب اداری باید نسبت به خطای زیرمجموعه خود حساسیت اخلاقی بالا داشته باشند و به‌صورت «عملی» مانع بروز خطا در مجموعه خود شوند.
امیدوارم روزی را شاهد باشیم که این حکم مترقّی در تمام شئون جامعه ما مستقر باشد.

منابع:
قرآن کریم.
الکافی، شیخ کلینی، ج 5، ص 55.
Beekun, R. I. (2012). Character centered leadership: Muhammad (p) as an ethical role model for CEOs. Journal of Management Development, 31(10), 1003-1020. doi: 10.1108/02621711211281799.
https://www.healthcareglobal.com/hospitals/hospital-stays-are-more-dangerous-flying-who.Lynoe
, N., Löfmark, R., & Thulesius, H. O. (2008). Teaching medical ethics: What is the impact of role models? Some experiences from Swedish medical schools. J Med Ethics, 34(4), 315-316. doi: 10.1136/jme.2007.021147.

نویسنده:

دکتر محسن رضایی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم