اعتبارسنجی روایات میزان مصرف گوشت

روایات فراوانی در حوزه سلامت جسمی، شامل آداب خوردن و آشامیدن، بهداشت، سبک زندگی، درمان و... در منابع دینی وجود دارد که نشان می‌دهد رسول خداﷺ و ائمه اطهار(علیهم السلام) به این مسئله عنایت ویژه داشته‌اند و مردم ازاین‌جهت از محضر معصومان(علیهم السلام) استفاده می‌کردند. از مسائل مطرح‌شده در روایات، توصیه به مصرف گوشت و میزان آن است. برای بهره‌مندی بیشتر و بهتر از این روایات، لازم است آن‌ها را ازلحاظ سندی، دلالی، منبع و قرائن پیرامونی مورد بررسی و ارزیابی قرار دهیم. در این پژوهش تلاش شده روایات ازلحاظ منبع اعتبارسنجی شود. در این راستا، نخست روایات از منابع معتبر شیعه شامل الکافی، من لایحضره الفقیه، وسائل الشیعه، عیون اخبار الرضا، المحاسن، تهذیب الاحکام، امالی شیخ طوسی و الخصال انتخاب شده و در مواردی که از کتب دیگر همچون مستدرک الوسائل نقل شده، میزان اعتبار منبعی آن مورد بررسی قرار گرفته است. به‌منظور اعتبارسنجی دلالی، خانواده حدیثی در موضوع مورد بحث این مقاله تشکیل و معنای روایات با توجه به مجموع روایات در این موضوع استخراج شده است. در مواردی که روایات تعارض داشتند، تلاش شد آن دسته از روایات که به لحاظ سندی و دلالی قوی‌تر هستند، ترجیح داده شوند. همچنین قرائن پیرامونی روایات، ازجمله مسائل دیگر مورد توجه در این پژوهش است.

در مورد میزان مصرف گوشت با سه دسته از روایات مواجهیم که فهم دقیق معنای این روایات مستلزم در کنار هم قرار دادن همه آن‌هاست. دسته‌ای از روایات به خوردن گوشت توصیه و تأکید کرده‌اند و از ترک آن، بیش از چهل روز نهی فرموده‌اند؛ بعضی روایات بر مصرف گوشت به‌صورت سه روز یک‌بار تأکید دارند و برخی نیز از خوردن مداوم گوشت نهی کرده‌اند. روایاتی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد امام(علیه السلام) پانزده روز پشت سر هم گوشت میل کرده‌اند.

تأکید و توصیه به مصرف گوشت

در وسائل الشیعه آمده است: «محمد بن علی بن الحسین فی عیون الأخبار عن أحمد بن إبراهیم بن بکر الخوزی عن إبراهیم بن هارون بن محمد الخوزی عن جعفر بن محمد بن زیاد الفقیه عن أحمد بن عبدالله الهروی عن الرضا(علیه السلام) قال و قال: علیْکمْ باللّحْم و منْ ترک اللّحْم أرْبعین یوْماً ساء خلقه»؛ امام رضا(علیه السلام)  فرمودند: بر شما باد خوردن گوشت، هرکس چهل روز خوردن گوشت را ترک کند، خلقش بد می‌شود (حر عاملی، 1409 ق: ۲۵/۲۶، ح ۳۱٬۰۵۹).

این روایت موثق است. روایات صحیح و موثق دیگری نیز با مضمونی مشابه در منابع روایی آمده است (ر.ک: کلینی، 1407 ق: ۶ /۳۰۹، ح ۱؛ همان: ۳۱۱، ح ۴؛ حر عاملی، 1409 ق: ۲۵ /۴۰، ح ۳۱۱۰۷؛ همان، ۴۱، ح ۳۱۱۱۰؛ صدوق، 1378 ق: 2/41، ح 129).

برخی روایات از علاقه رسول خداﷺ به خوردن گوشت خبر داده‌اند. در روایت صحیحی می‌خوانیم: «محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عنْ علیّ بْن الْحکم عن الْحسیْن بْن أبی الْعلاء عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: "کان رسول اللّهﷺ لحماً یحبّ اللّحْم "»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: رسول خداﷺ گوشت بسیار مى‌خورد و گوشت را دوست مى‌داشت (کلینی، 1407 ق: 6/309). در المحاسن نیز این روایت با سند صحیح نقل شده است (ر.ک: برقی، 1371: 2/461).

نهی از خوردن مداوم گوشت

گروهی از روایات از خوردن مداوم گوشت نهی کرده‌اند که این روایات نیز به سه بیان به این مهم پرداخته‎اند: یک روایت به‌صورت مطلق از این کار نهی کرده است؛ یک روایت به خوردن گوشت به‌صورت سه روز یک‌بار و یک روایت آن را به هفته‌ای یک‌بار محدود کرده است.

نهی از مصرف مداوم. در روایتی آمده است: «أحمد بن أبی عبدالله البرقی عنْ أبیه عمّنْ حدّثه عنْ عبْد الرّحْمن الْعزْرمیّ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: کان علی(علیه السلام) یکْره إدْمان اللّحْم و یقول إنّ له ضراوةً کضراوة الْخمْر»؛ امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: حضرت علی(علیه السلام) مداوم و پشت سرهم خوردن گوشت را خوشایند نمی‌دانست و می‌فرمودند که گوشت اعتیادآور است؛ مانند اعتیاد خمر (برقی، 1371: ‏2/469؛ حر عاملی، 1409 ق: ۲۵ /۴۸، ح ۳۱۱۳۷).

این روایت به دلیل عدم اتصال سند، ضعیف است.

توصیه به مصرف هفتگی. در روایتی به مصرف گوشت به‌صورت یک‌بار در هفته توصیه شده است: «زیْدٌ الزّرّاد فی أصْله، قال قال أبو عبْد اللّه(علیه السلام) فی حدیثٍ: و کلوا اللّحْم فی کلّ أسْبوعٍ و لا تعوّدوه أنْفسکمْ و أوْلادکمْ فإنّ له ضراوةً کضراوة الْخمْر و لا تمْنعوهمْ فوْق الْأرْبعین یوْماً فإنّه یسی‏ء أخْلاقهم‏»؛ امام صادق(علیه السلام) می‌فرمایند: هفته‌ای یک‌بار گوشت بخورید و خود و فرزندانتان را به گوشت عادت ندهید؛ زیرا اعتیادآور است؛ مانند خمر (شراب) و بیش از چهل روز از خوردن گوشت منعشان نکنید؛ زیرا این کار اخلاقشان را بد می‎کند (نوری، 1408 ق: ۱۶ /۳۴۴).

میرزا حسین نوری در مستدرک الوسائل این روایت را از اصل زید الزرّاد نقل کرده است. با توجه به اینکه شیخ طوسی در انتساب این اصل به مؤلفش تردید کرده است و انتساب حدیث به مؤلف از مهم‌ترین بخش‌های اعتبارسنجی حدیث به شمار می‌آید، این حدیث از اعتبار لازم برخوردار نیست (طوسی، 1420 ق: 202؛ مفید و اسکندری، 1398: 56).

توصیه به مصرف سه روز یک‌بار. دو روایت با این مضمون وارد شده است:

در المحاسن می‌خوانیم: «و عنْ أبیه عن الْقاسم بْن محمّدٍ عنْ زکریّا بْن عمْران عنْ إدْریس بْن عبْد اللّه قال: کنْت عنْد أبی عبْد اللّه(علیه السلام) فذکر اللّحْم فقال "کلْ یوْماً بلحْمٍ و یوْماً بلبنٍ و یوْماً بشیْءٍ آخر"»؛ ادریس بن عبدالله می‌گوید: نزد امام صادق(علیه السلام) بودم که از گوشت صحبت به میان آمد، آن حضرت فرمودند: یک روز گوشت بخور، روز دیگر شیر و روز بعد نیز غذای دیگر (برقی، 1371: 2/470).

این روایت به دلیل وجود زکریا بن عمران در سلسله راویان، ازنظر سندی ضعیف به شمار می‌آید؛ زیرا در کتب رجالی اطلاعاتی درباره ایشان وجود ندارد.

در روایتی موثق آمده است: «أحمد بن أبی عبدالله البرقی فی المحاسن عنْ أبیه عنْ محمّد بْن أبی عمیْرٍ عن الْحکم بْن مسْکینٍ عنْ عمّارٍ السّاباطیّ قال: سألْت أبا عبْد اللّه(علیه السلام) عنْ شراء اللّحْم فقال "فی کلّ ثلاثٍ" قلْت لنا أضْیافٌ و قوْمٌ ینْزلون بنا و لیْس یقع منْهمْ موْقع اللّحْم شیْءٌ فقال "فی (کلّ) ثلاثٍ" قلْت لا نجد شیْئاً أحْضر منْه و لو ائْتدموا بغیْره لمْ یعدّوه شیْئاً فقال "فی کلّ ثلاثٍ"» (حر عاملی، 1409 ق: 25/ 49، ح 31138)؛ عمار ساباطی می‌گوید: از امام صادق(علیه السلام) در مورد خریدن گوشت سؤال کردم. فرمودند: هر سه روز یک‌بار. عرض کردم ما مهمان زیاد داریم و هر غذایی برای آن‌ها گوشت نمی‌شود. فرمودند: هر سه روز یک‌بار. عرض کردم: چیزی در دسترس‌تر از گوشت برای ما نیست و چیزی غیر از گوشت را حساب نمی‌کنند. فرمودند: سه روز یک‌بار.

این روایت اگر به لحاظ دلالت مفهومی با روایت پیشین هم‌مضمون باشد، با توجه به اینکه سند روایت موثق است، می‌تواند قرینه پیرامونی برای آن به شمار آید، ولی به نظر می‌رسد به لحاظ دلالت با روایت قبلی متفاوت است؛ به دلیل اینکه یک احتمال جدی در این روایت، می‎تواند نهی امام(علیه السلام) از اسراف یا به تکلف افتادن میزبان باشد و زمانی که احتمال خلاف در معنا وجود داشته باشد، نمی‌توان به دلالت آن اعتماد کرد. بر این اساس، روایت یادشده به دلیل وجود دو احتمال در معنای آن نمی‌تواند قرینه پیرامونی برای روایت قبل باشد و درنتیجه، ضعف سندی روایت قبل به قوت خود باقی خواهد بود و ناچار به کنار گذاشتن آن خواهیم بود.

مصرف مداوم گوشت توسط امام(علیه السلام)

وجود سه روایت با مضمونی یکسان، نشان می‌دهد که امام پانزده روز مداوم گوشت میل کرده‌اند: «أحمد بن أبی عبدالله البرقی فی المحاسن و عنْ علیّ بْن الْحکم عن ابْن بکیْرٍ عنْ زرارة قال: تغدّیْت مع أبی جعْفرٍ(علیه السلام) خمْسة عشر یوْماً بلحْمٍ»؛ زراره نقل می‌کند: با امام باقر(علیه السلام) غذا خوردم. پانزده روز پشت سرهم گوشت خوردیم (برقی، 1371: ۲/۴۶۲؛ حر عاملی، 1409 ق: ۲۵ /۴۸، ح ۳۱۱۳۵).

این روایت با سند دیگری هم عیناً نقل شده است. این سند نیز به زراره ختم می‌شود، ولی راویان پیش از ایشان متفاوت هستند. این سند به دلیل اینکه تمام راویان امامی و ثقه هستند صحیح به شمار می‌آید.

در روایت دیگری می‌خوانیم: «عنْه عن ابْن محْبوبٍ عنْ علیّ بْن رئابٍ عنْ زرارة قال: تغدّیْت مع أبی جعْفرٍ(علیه السلام) فی شعْبان خمْسة عشر یوْماً کلّ یوْمٍ بلحْم‏...»؛ زراره می‌گوید: با امام باقر(علیه السلام) در ماه شعبان غذا خوردم. پانزده روز، هر روز گوشت خوردیم... .

این روایت نیز با توجه به اینکه همه راویان امامی و ثقه هستند، صحیح السند است.

بر این اساس، دو دسته روایت قبلی باهم تعارض دارند و به نظر می‌رسد به دلیل قوت سند روایات دسته دوم که دو سند صحیح و یک روایت با سند موثق نقل شده بود، می‌توان از روایاتی که از مداومت خوردن گوشت نهی کرده بودند یا خوردن گوشت را محدود به سه روز یک‌بار کرده بودند، صرف‌نظر کرد. البته این روایات به تداوم و عدم تداوم خوردن گوشت اشاره دارد و لزوماً نمی‌تواند بر میزان مصرف آن دلالت داشته باشد. دراین‌باره روایاتی وجود دارد که موافق با کثرت مصرف گوشت نیست. در روایتی با سند موثق می‌خوانیم: «و بهذا الْإسْناد قال قال رسول اللّهﷺ إذا أوتیتمْ بالْخبْز و اللّحْم فابْدءوا بالْخبْز فسدّوا به خلال الْجوع ثمّ کلوا اللّحْم»؛ امام صادق(علیه السلام) از رسول خداﷺ نقل فرمودند: هرگاه نزد شما نان و گوشت آوردند با نان شروع کنید و به‌وسیلۀ آن شدت گرسنگى را برطرف نمایید سپس گوشت را بخورید (کلینی، 1407 ق: ۶ /۳۰۳، ح ۷). یک احتمال قوی در مورد معنای روایت یادشده این است که این روایت با دعوت به خوردن نان در آغاز غذا، تمهیدی اندیشیده است تا انسان با ولع گوشت نخورد تا به‌این‌ترتیب مصرف گوشت کاهش یابد.

در جمع‌بندی این روایات می‌توان گفت که اصل مفید بودن مصرف گوشت و توصیه و تأکید بر مصرف آن ازنظر سندی و دلالی از اعتبار لازم برخوردار است؛ ولی آن دسته از روایاتی که از مداومت در مصرف آن نهی کرده‌اند و نیز روایاتی که بر مصرف سه روز یک‌بار یا هفته‌ای یک‌بار گوشت تأکید دارند، از اعتبار لازم برخوردار نیستند و افزون بر آن، با برخی روایات معتبر در تعارض‎اند؛ بنابراین نمی‌توانند قابل اعتماد باشند. البته در این مجال صرفا به بررسی سندی، دلالی و منبعی روایات اکتفا شده و به تجربه و دستاوردهای علمی که می تواند به عنوان یکی از قرائن، در حل تعارض و ترجیح روایات راهگشا باشد، مراجعه نشده است.

منابع:

برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق)‏، المحاسن‏، محقق: جلال‌الدین محدث، چاپ دوم،‏ قم: دار الکتب الإسلامیة.

شیخ حر عاملى، محمد بن حسن‏ (1409)، وسائل الشیعة، مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام).

صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على (‏1378 ق)، عیون أخبار الرضا، محقق/مصحح: مهدى لاجوردى، ‏تهران: نشر جهان‏.

طوسی، محمد بن الحسن (1420 ق)، فهرست کتب الشیعه، قم: مکتبة المحقق الطباطبایی.

کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق)، الکافی (ط –الإسلامیة)، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

مفید، عباس و مصطفی اسکندری (1398)، «بازخوانی دیدگاه ابن ولید پیرامون دو اصل زید النرسی و زید الزراد»، مطالعات اعتبارسنجی حدیث، ص 56-84.

نورى، حسین بن محمدتقی (1408 ق)، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏، محقق/مصحح: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)، قم: مؤسسة آل البیت(علیهم السلام)

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم