دعوت به خود نه، دعوت به خداوند!

«ما کان لبشرٍ أنْ یؤْتیه اللّه الْکتاب و الْحکْم و النّبوّة ثمّ یقول للنّاس کونوا عباداً لی‏ منْ دون اللّه و لکنْ کونوا ربّانیّین بما کنْتمْ تعلّمون‏ الْکتاب و بما کنْتمْ تدْرسون (آل‌عمران، 79)؛ براى هیچ بشرى سزاوار نیست که خداوند، کتاب آسمانى و حکم و نبوّت به او دهد سپس او به مردم بگوید: "غیر از خدا، مرا پرستش کنید!" بلکه (سزاوار مقام او، این است که بگوید) مردمى الهى باشید، آن‌گونه که کتاب خدا را مى‏آموختید و درس مى‏خواندید! (و غیر از خدا را پرستش نکنید!)».

قرار بر این بود که مناسب با موضوع هر جلسه از درس‌های اخلاق پزشکی، یک آیه به‌عنوان پیش­درآمد بحث کلاس ارائه شود. به لطف خداوند متعال، در این جلسه به این آیه کریمه پرداخته خواهد شد.

یکی از موضوعات مطرح در اخلاق پزشکی، «اخلاق در آموزش علوم پزشکی» است. همانند دیگر مباحث اخلاق پزشکی، در این مبحث به بایدها و نبایدهای آن پرداخته می­شود. صاحب­نظران بسیاری از زوایای مختلف، مطالب ارزشمندی درباره این بایدها و نبایدها نگاشته‌اند (کیانی و همکاران، 1390؛ عادل مشهدسری و عطائی، 1391؛ زاهدی، 1386) که بسیار مفید است. در این نوشتار، از زاویه‌ای دیگر به این موضوع پرداخته خواهد شد.

به‌طورکلی، آموزش و نیز آموزش علوم پزشکی، می­تواند اهداف متعددی داشته باشد. با وجود این­که یکی از مهم‌ترین اهداف آموزش علوم پزشکی، رشد علمی و عملی فراگیران علوم پزشکی است و عمده اهداف آموزش بر فراگیر متمرکز است، اما بخشی از آن‌ها به یاد دهنده هم بازمی­گردد.

از سوی دیگر، یکی از بهترین انگیزه­های تصحیح‌کنندۀ رفتار در جای­جای زندگی، توجه به حاضر بودن در محضر خداوند متعال و تلاش برای جلب رضایت اوست. حاضر و ناظر دانستن پروردگار توانا، موجب خواهد شد فرد باایمان با همه توان خود برای انجام دقیق و درست همه کارهای نیکو اقدام کند. دراین­صورت، در حوزه آموزش، هم یاد دهنده و هم یادگیرنده همه تلاش خود را برای رسیدن به بالاترین اهداف نظام آموزشی به کار خواهند گرفت.

به نظر می­رسد از آیۀ یادشده در آغاز این مطلب، می­توان در تبیین اهداف آموزشی و به تبع آن، ارتقای اخلاق در آموزش بهره برد. حجت‌الاسلام قرائتی در شرح این آیه در تفسیر نور بیان می‌کند: «"ربّانیّین" جمع "ربانی" به کسى گفته مى‌شود که پیوند او با خدا محکم و در فکر اصلاح و تربیت دیگران باشد»(قرائتی). ازاین‌رو، در نظام آموزش علوم پزشکی جامعه مسلمان، یاد دهنده باید پیوند مستحکمی با خداوند متعال داشته و «الهی» باشد. محکم­ترین پیوند ما با خداوند تبارک‌وتعالی «عبودیّت» ماست و تجلی آن برای یاد دهنده این است که خود را «عبد» خداوند بداند.

آقای قرائتی به نقل از تفسیر صافی می­گوید: «اگر تعلیم و تعلّم و درس، انسان را ربانی نکند، در واقع آن علم، علم نبوده است» (قرائتی). بنابراین، نظام آموزشی یک جامعه مسلمان باید به‌گونه‌ای باشد که هم یاد دهنده و هم فراگیر را به‌سوی «الهی شدن» و «ربانی» بودن پیش ببرد. نتیجه منطقی ربانی شدن این است که این نظام آموزشی به‌گونه‌ای عمل خواهد کرد تا با ارائه آموزش علوم پزشکی با بهترین کیفیت آموزشی، توانمندی­های علمی و عملی فراگیران علوم پزشکی برای ارائه خدمات سلامت به بندگان خداوند متعال، در بالاترین سطح باشد.

نکته دیگر اینکه برای پایش تداوم حرکت آموزش در مسیر رسیدن به اهداف و میزان دستیابی نظام آموزشی به اهداف تعیین‌شده، ارزشیابی ضروری است (وثیق و همکاران، 1396). این ارزشیابی باید جامع و همه­جانبه و به‌اصطلاح، 360 درجه باشد.

ارزشیابی، ضروری و غیرقابل اجتناب است، اما این کار صحیح را یک آسیب مهم و جدی تهدید می­کند. اگر رویکرد به این ارزشیابی درست و منطقی نباشد، نمره ارزشیابی خوب به‌جای ارتقای نظام آموزشی می­نشیند. نتیجه این رویکرد این خواهد بود که اشکال جدی نظام آموزشی، همچنان بر جای خود باقی می­ماند.

وجه دیگر از آموزش و بنابر آنچه از این آیه می­­توان برداشت کرد این است که نه نظام آموزشی و نه یاد دهنده، اجازه ندارد فراگیر را به‌سوی خود دعوت کند. عملکرد نظام آموزشی و یاد دهنده باید به‌گونه‌ای باشد که فراگیر را به‌سوی خداوند دعوت کند و او را در مسیر «ربانی شدن» و «عبودیّت» خداوند سوق دهد. بر همین اساس، رویکردهای مختلفی همچون استادمحوری و دانشجومحوری، در صورتی صحیح خواهد بود که در راستای خدامحوری باشد.

نکته­ای جالب در پایان تقدیم می­گردد. جمله­ای معروف از امام خمینی(رحمة الله علیه) را شنیده­ایم که «معلمی، شغل انبیاست». حجت‌الاسلام قرائتی در شرح این آیه در تفسیر نور و با استشهاد به عبارت «تعلّمون الکتاب» از این آیه کریمه، نیز همین عبارت را بیان کرده است.

منابع:

قرآن کریم.

قرائتی، محسن. تفسیر نور. قابل دستیابی در:

https://gharaati.ir/%d8%aa%d9%81%d8%b3%db%8c%d8%b1-%d9%86%d9%88%d8%b1/#numsooreh=3&numayeh=364 تاریخ دسترسی 09/12/1399.

زاهدی، لادن ناز (1386)، «ضرورت ها و چگونگی آموزش اخلاق زیست پزشکی»، فصلنامه اخلاق در علوم و فناوری، 1(۲)، ص ۵۵.

عادل مشهد سری، فرشته و غلامرضا عطایی (1391)، «جایگاه اخلاق در آموزش علوم پزشکی ایران»، آموزش و اخلاق در پرستاری، ۱ (۱)، ص ۱-۷.

کیانی، مهرزاد، محمود عباسی، اردشیر شیخ آزادی، انوشه صفر چراتی، شبنم بزمی (1390)، «بایسته‌های اخلاقی در آموزش پزشکی»، مجله تاریخ پزشکی، 3(8)، ص 11-36.

وثیق، امین اله، اسداله احمدی، سعید شیخی (1396)، «ارزشیابی اساتید دانشگاه‌های علوم پزشکی» دو فصلنامه مطالعات آموزشی نما، ۱۰ (5-2)، ص ۴۵-۵۵.

نویسنده:

دکتر محسن رضایی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم