احیا، همه!

منْ أجْل ذلک کتبْنا على‏ بنی‏ إسْرائیل أنّه منْ قتل نفْساً بغیْر نفْسٍ أوْ فسادٍ فی الْأرْض فکأنّما قتل النّاس جمیعاً و منْ أحْیاها فکأنّما أحْیا النّاس جمیعاً و لقدْ جاءتْهمْ رسلنا بالْبیّنات ثمّ إنّ کثیراً منْهمْ بعْد ذلک فی الْأرْض لمسْرفون؛ (مائده: 32) به همین جهت، بر بنی‌اسرائیل مقرّر داشتیم که هر کس، انسانى را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روى زمین بکشد، چنان است که گویى همه انسان‌ها را کشته؛ و هر کس، انسانى را از مرگ رهایى بخشد، چنان است که گویى همه مردم را زنده کرده است و رسولان ما، دلایل روشن براى بنی‌اسرائیل آوردند، اما بسیارى از آن‌ها، پس‌ازآن در روى زمین، تعدّى و اسراف کردند.

قرار بر این بود که متناسب با هر جلسه از دروس اخلاق پزشکی، یک آیه کریمه به‌عنوان پیش‌‌درآمد بحث کلاس ارائه شود. چندی پیش در این بخش، آیه 42 سوره زمر، پیرامون موضوع مراقبت پایان حیات، مطرح گردید. به لطف خداوند متعال، به‌منظور بهره‌‌برداری و استدلال در جلسه ملاحظات اخلاقی پایان حیات، به این آیه کریمه پرداخته خواهد شد.

از سویی، مراقبت‌‌های پایان حیات (End of life cares) یکی از موضوعات بسیار مهم و چالش‌‌برانگیز اخلاق سلامت است و از سوی دیگر، همواره گفته‌‌ایم که دیدگاه فلسفی و مکتب فکری، اثر عمیقی بر تصمیم اخلاقی دارد. موضوع پایان حیات، از موضوعاتی است که تفاوت دیدگاه‌‌ها در بروز تصمیمات متفاوت را به‌خوبی نشان می‌‌دهد.

در برخی کشورها، «دستور عدم احیاء» (do not resuscitate order - DNRo) که در تعبیر ساده‌‌تر، «no-code» هم گفته می‌‌شود، یک امر پذیرفته‌شده (Anderson & Bobbitt, 1981) است. در کشور ما، برخی کوشیده‌اند با تمسک به یک نوع برداشت از برخی قوانین، از احیا ننمودن بیمار جرم‌‌زدایی شود (مشیر احمدی و همکاران، 1398).‌‌ برخی دیگر، بر پایه اصل اختیار (autonomy) گفته‌‌اند این امر باید به‌عنوان یک انتخاب اخلاقی در خدمات پزشکی به بیماران تلقی شود (فرهانچی، میسور و بعلبکی، 1390).

در مقابل، در مخالفت با پذیرش این امر در کشور، به چالش موجود و پایدار درباره این موضوع در دنیا توجه شده است. ازاین‌رو، با تأکید بر این اختلاف دیدگاه، گفته شده است که اختلاف ارزش‌‌های جامعه ما، اجازه متابعت از این شیوه را نمی‌‌دهد و بر لزوم تدوین دستورالعمل مبتنی بر فرهنگ کشورمان، تأکید دوباره شده است (پیمانی، زاهدی و لاریجانی، 1391).

از ظاهر و ترجمه ظاهری آیۀ کریمه بیان‌شده در آغاز بحث، چنین برمی‌‌آید که اگر کسی در غیر از موارد اجازه داده شده از سوی شارع مقدّس، موجب مرگ کسی شود و شخصی را بکشد، همانند آن است که همه انسان‌‌ها را کشته است. این هشدار خیلی جدی و نگران‌کننده است.

گهگاه شنیده می‌‌شود که احیای قلبی- ریوی، اقدامی بی‌‌نتیجه و بیهوده است. گفته می‌‌شود که اگر احیا کنیم بیمار برنمی‌‌گردد یا اگر هم عملکرد قلبی- ریوی برگردد و حتی چند روزی هم زنده باشد، فایده‌‌ای ندارد. این نقطه، یکی از روشن‌‌ترین جاهایی است که اختلاف دیدگاه مادی و الهی، خود را نشان می‌‌دهد.

جدای از آثار مثبت فراوان و فوایدی که این زنده ماندن برای بیمار یا خانواده او دارد (که ان‌‌شاءالله در مجالی دیگر به آن پرداخته خواهد شد)، رها کردن بیمار و احیا نکردن وی، این خطر را به همراه دارد که مشمول هشدار آیه کریمه یادشده شویم و مرگ همه انسان‌‌ها به پای ما نوشته شود! برای اینکه این هشدار شامل حال ما نشود، باید به‌دقت توجه کنیم تا زمانی که مرگ بیمار برای ما قطعی نشده است، از اقدامات درمانی، حتی احیای قلبی- ریوی دست برنداریم.

ادامۀ آیه کریمه یک بشارت و تشویق زیبا هم دارد. خداوند متعال در ادامه آیه کریمه احیای یک فرد را به‌منزله احیای همه انسان‌‌ها اعلام کرده است. بر این اساس، احیای یک بیمار بسیار ارزشمند است و نباید آن را ناچیز گرفت، حتی اگر توجه ما به فطرت خداجویمان کم شده باشد و انگیزه الهی نتواند امثال مرا برای احیای قلبی- ریوی تشویق کند، شاید توجه به این امر مؤثر واقع شود که یکی از شیرین‌‌ترین لحظات زندگی حرفه‌ای ما کارکنان نظام سلامت، هنگامی است که عملیات احیای قلبی- ریوی، با موفقیت روبرو می‌‌شود و بیمار برمی‌‌گردد. حتی اگر این هم اثر نداشته باشد، دست‌‌کم باید به پزشکی مبتنی بر شواهد (EBM) التزام داشته باشیم. بررسی مطالعات صورت‌گرفته و چاپ‌شده در کشور نشان می‌‌دهد که میزان موفقیت اولیه و نهایی احیای قلبی ریوی (CPR) کم نیست.

در مطالعات انجام‌شده، موفقیت اولیه عملیات احیای قلبی- ریوی، متفاوت به دست آمده است. این میزان از %9/49 (دهقانی و همکاران، 1387)، %7/36 (نذری پنجکی، 1396)، %34 (عظیمی و متقی، 1389)، %3/29 (جعفریان، 1381)، %4/28 (سالاری، 1389) و %4/25 (منتظر و همکاران، 1393) تا %8/23 (جابری و همکاران، 1390) دیده شده است.

مقادیر به دست آمده برای موفقیت نهایی هم مختلف است. بیشترین مقدار آن %5/20 (منتظر و همکاران، 1393)، %6/14 (دهقانی و همکاران، 1387)، %11 (عظیمی، متقی، 1389)، %10 (جعفریان. 1381) % 2/7 (سالاری، 1389) و کمترین آن %4 (نذری پنجکی، 1396) و %3/3 (جابری و همکاران، 1390) گزارش شده است.

برخی مطالعات نیز بدون تفکیک موفقیت اولیه و نهایی، به بیان میزان موفقیت پرداخته است. این میزان از % 7/46 (صادقی و همکاران، 1399)، %1/41 (علیزاده و همکاران. 1395)، %5/37 (موحدی و همکاران 1394)، %32 (نصیری‌‌پور و همکاران، 1391)، %6/26 (دباغ و همکاران، 1389)، %2/17 (نکوفرد و همکاران، 1393) و %1/16 (ولی‌‌زاده و همکاران، 1397) تا %13 (دباغ و همکاران، 1389) هم بوده است.

پژوهش انجام‌شده نشان می‌‌دهد با «تأمین پرسنل کافی و آموزش‌دیده، ارزیابی مناسب، آماده و سالم بودن تجهیزات و ارائه بازخوردهای مناسب به تیم احیا، می‌توان میزان موفقیت را ارتقا داد»(طغرایی و پور افضلی، 1398). مطالعه‌‌ای دیگر هم با مدیریت فرایند احیای قلبی- ریوی، میزان موفقیت %13 کوتاه‌مدت پیش از اجرای این مدیریت را به %3/31 و میزان بقای بلندمدت را از صفر به %5/2 رسانده است (سالاری و همکاران، 1390). در مطالعه‌‌ای دیگر، بازآموزی احیای قلبی- ریوی توانسته است افزایش معنا‌‌داری در بقای بلندمدت بیماران به دنبال عملیات احیای قلبی- ریوی ایجاد کند (داهی و همکاران، 1393). این مطالعات اخیر نشان می‌‌دهد که دست‌‌کم بخشی قابل توجهی از این موفقیت، بیش از آنکه به رفتار فردی وابسته باشد، به رفتار صحیح سازمانی بستگی دارد. این امر، یکی از مواردی است که کمیته‌‌های اخلاق بالینی می‌‌توانند و باید به آن ورود کنند تا این فرایند روز به روز بهتر و صحیح‌‌تر باشد و عملیات احیای قلبی- ریوی با دقت و صحت هرچه بیشتری در مراکز خدمات سلامت انجام گردد.

توجه به این آیه کریمه و آگاهی از اینکه این اقدام، موجب جلب «رضای خداوند متعال و قرب به او» می‌‌شود، این لذت و شیرینی را صدچندان می‌‌کند. این توجه می‌‌تواند، توان و انگیزه کارکنان نظام سلامت را برای تحمل سختی و رنج عملیات احیای قلبی- ریوی مضاعف کند.

منابع

قرآن کریم.

Anderson, J. H., & Bobbitt, J. D. (1981). Do Not Resuscitate (No Code Blue) Orders and the 1981 Amendments to North Carolina's Right to Natural Death Statutes. North Carolina medical journal, 42(12), A1-A13.

پیمانی، مریم؛ زاهدی، فرزانه و لاریجانی، باقر (1391). «دستور عدم احیا در جوامع مختلف و ضرورت وجود راهنمای اخلاقی کشوری». مجله ایرانی اخلاق و تاریخ پزشکی. 5(5): 17.

جابری، یحیی؛ چنگیزیان، لیدا و مظلوم‌‌زاده، سعید (1390). «بررسی میزان موفقیت احیای قلبی ریوی داخل بیمارستانی و عوامل مرتبط با آن». Journal of Advances in Medical and Biomedical Research. 19(75): 48 – 75.

جعفریان، علی‌اکبر (1381). «بررسی میزان موفقیت احیای قلبی ریوی در بیمارستان شهدای هفتم تیر». مجله علوم پزشکی رازی. ۹ (۳۰): ۳۲۷-۳۳۱.

داهی، مستانه؛ خزایی، نوشین و یغمایی، فریده (1393). «تأثیر بازآموزی پرستاران در موفقیت احیاء قلبی-ریوی و بقای کوتاه مدت و بلند مدت آن در بیماران احیا شده». فصلنامه پرستاری داخلی-جراحی. 3(4): 219-225.

دباغ، علی؛ فتحی، محمد؛ کسرایی، فرشاد و رضوی، سیدسجاد (1389). «مقایسه میزان بقای کوتاه‌مدت بیماران پس از احیای قلبی ریوی در بخش اورژانس بیمارستان‌های آیت‌الله طالقانی و شهید مدرس تهران طی سال 1384». مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی گرگان. 12(2): 58-62.

دهقانی، حمیده؛ دهقانی، خدیجه؛ اسلامی، محمدحسن؛ نصیریانی، خدیجه؛ دهقانی، علی؛ فاتحی، فرهاد و نیکوکاران، محمدحسین (1387). «ارتباط بین فاصله زمان اعلام کد احیاء تا شروع عملیات احیای قلبی ریوی با نتایج حاصل از آن». نشریه پرستاری ایران. ۲۱ (۵۵): ۲۹-۳۵.

سالاری، امیر؛ محمدنژاد، اسماعیل؛ ونکی، زهره و احمدی، فضل‌الله (1389). «میزان بقا و پیامدهای ناشی از احیای قلبی-ریوی». پرستاری مراقبت ویژه. 2(3): 45-49.

سالاری، امیر؛ محمدنژاد، اسماعیل؛ ونکی، زهره و احمدی، فضل‌الله (1390). «تأثیر مدیریت احیای قلبی، ریوی و مغزی در بیمارستان بر پیامدهای ناشی از احیا». پرستاری مراقبت ویژه. ۴ (۱): ۱۳-۲۲.

صادقی، ابراهیم؛ بهمنی، حمیدرضا و خورشیدی، سلیم (1399). «بررسی وضعیت احیای قلبی ریوی و عوامل مرتبط با آن در بیمارستان شهید مطهری مرودشت: یک مطالعه توصیفی مقطعی». مجله دانشگاه علوم پزشکی پارس (جهرم). ۱۸ (۱): ۲۳-۲۸.

طغرایی، منیرالسادات و پور افضلی، سیدمهدی (1398). «بررسی موانع موفقیت تیم احیا در عملیات احیای قلبی- ریوی در بیمارستان‌های منتخب شهر اصفهان در سال‌های 97-1396 از دیدگاه پزشکان و پرستاران». مجله دانشکده پزشکی اصفهان. 37(528): 548-555.

عظیمی، بهروز و متقی، مینا (1389). «بررسی میزان موفقیت تیم احیای قلبی ریوی در مراکز آموزشی درمانی بعثت همدان در ۶ ماه اول سال ۱۳۸۷». فصلنامه امداد و نجات. 2(6): 27.

علیزاده، محبوبه؛ موسوی موحد، مجید؛ صدرالدینی، شکراله؛ مصطفوی، اشرف‌السادات و فتحی، محسن (1395). «بررسی نتایج احیا قلبی-ریوی و عوامل مؤثر بر آن». مجله دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران. ۷۴ (۹): ۶۴۰-۶۴۴.

فرهانچی، افشین؛ رحیمی، زهره و بعلبکی، میسور (1390). «تحقق جایگاه دستورالعمل عدم احیا به‌عنوان انتخابی اخلاقی در خدمات پزشکی». فصلنامه اخلاق پزشکی. 5(16): 117-132.

مشیر احمدی، علیرضا؛ حجازی، آریا؛ ثابتیان، گلناز و بدیعیان موسوی، گلناز (1398). «تحلیل دستور عدم احیای بیماران فاقد حیات مستقر با استناد به ماده 372 ق.م.ا». مجله پزشکی قانونی. 25(2)، 99-103.

منتظر، سیدحسین؛ عمویی، مهران؛ شیوعی، مائده و بهاری، میلاد (1393). «بررسی نتایج احیای قلبی ریوی در بخش اورژانس بیمارستان امام خمینی ساری و عوامل مؤثر بر آن طی سال‌های ۱۳۹۳- ۱۳۹۰». مجله دانشگاه علوم پزشکی مازندران. 24(۱۱۱): ۵۳-۵۸.

موحدی، علی؛ کاوسی، علی؛ بهنام وشانی، حمیدرضا؛ محمدی، غلامرضا؛ مهراد مجد، حسن و ملک‌زاده، جواد (1394). «بررسی میزان بقای ۲۴ ساعته بیماران پس از احیای قلبی ریوی موفق و عوامل مؤثر بر آن در بیمارستان قائم مشهد». مجله دانشکده علوم پزشکی نیشابور. 3(۴): ۵۶-۶۳.

نصیری پور، امیراشکان؛ مسعودی اصل، ایروان و فتحی، عیسی (1391). «رابطه موفقیت احیای قلبی ریوی با زمان مراجعه بیمار به بخش اورژانس». مجله طب نظامی. 14(۱): ۲۱-۲۵.

نکوفرد، مجید؛ شاهرخی دماوند، شروین؛ عبدالمالکی، پوریا؛ وندایی، امیدعلی؛ قاسمی، مریم و دوستی، مرضیه (1393). «بررسی میزان موفقیت احیای قلبی ریوی در بخش مراقبت‌های ویژه یکی از بیمارستان‌های نیروی هوایی ارتش در سال ۱۳۹۱». مجله پژوهش علوم سلامت و نظامی. 12(47). ۱۲۲ -۱۲۶.

ولی‌زاد حسنلویی، محمدامین؛ صانع، شهریار؛ نصیری، علی‌‌اکبر؛ صنملو، الهام گل و خیرالهی، ندا (1397). «پیامد احیای قلبی- ریوی بیماران داخلی و جراحی بستری در بخش مراقبت‌های ویژه». مجله دانشکده پزشکی اصفهان. 36(502): 1342-1336.

نویسنده:

دکتر محسن رضایی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم