اعتبارسنجی روایات سویق

این نوشتار درصدد اعتبارسنجی سندی، دلالی، منبعی و قرائن پیرامونی بخشی از روایات وارد شده در مورد سویق است. اعتبارسنجی سندی این روایات، بر مبنای کار ارزشمند محققان نرم‌افزار درایة النور انجام شده و تلاش شده است ضمن گزارش نتیجۀ اعتبارسنجی سندی محققان این نرم‌افزار، گامی در ابعاد دیگر اعتبارسنجی نیز برداشته شود. در این راستا، روایات از منابع دست‌اول شیعه، مثل الکافی، الاستبصار و من لایحضره الفقیه، وسائل الشیعه و المحاسن انتخاب شده است که هرچند همه این کتاب‌ها از اعتبار یکسانی برخوردار نیستند، ولی همه آن‌ها به‌صورت نسبی از اعتبار و اصالت لازم به لحاظ منبعی برخوردارند. به‌منظور اعتبارسنجی دلالی، خانواده حدیثی در موضوع مورد بحث این نوشتار تشکیل شده است. نسخه‌های مختلف روایات مورد توجه قرار گرفته است تا اگر اختلافی در نقل‌ها وجود دارد، به آن توجه شود. همچنین، در مواردی که روایتی با نقل‌های مختلف آمده است یا مضمون‌های مشابه در روایات وجود دارد، توجه شده است تا میزان اعتماد به روایات، افزایش یابد.

فضیلت و اهمیت سویق

سویق که در فارسی به آن «پوره» یا «قاووت» گفته می‌شود، به معنای آرد نرم بوداده است که از بو دادن (تفت دادن بدون روغن) و مخلوط کردن آرد دانۀ حبوبات و آرد سبوس آن‌ها حاصل می‌شود. بر اساس لغتنامه دهخدا، قاووت واژه‌ای ترکی است که غالباً به معنای آرد حبوبات بریان شده است، ولی این واژه، گاه در مورد غیر حبوبات (مانند برخی میوه‌ها یا تره‌بار) نیز به کار می‌رود. علامه مجلسی می‌گوید: از بیان شیخ کلینی استفاده می‌شود که در روایات وقتی سویق بدون قیدی مانند جو و... به کار می‌رود، به معنای سویق گندم است؛ زیرا ذیل عنوان «باب انواع سویق‌ها و برتری سویق گندم» احادیثی آورده که در آن‌ها سویق به‌صورت مطلق و بدون صفت یا مضافٌ‌الیه آمده است. نکته قابل توجه اینکه، افزون بر سویق گندم و سویق جو، سویق‌های دیگری هم وجود دارد؛ مانند سویق سیب، سویق عدس، سویق کنار، سویق دانه انار، سویق کدو، سویق برنج، سویق سنجد و... (ری‌شهری، 1385: 2/146).

برخی روایات نشان‌دهندۀ ارزشمندی ماده غذایی سویق است. در ادامه به برخی از این روایات اشاره می‌شود:

روایت یکم: «علی عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن عبدالله بن سنان عن أبی عبدالله(علیه اسلام) قال: کان علیّ بْن الْحسیْن(علیه اسلام) إذا سافر إلى الْحجّ و الْعمْرة تزوّد منْ أطْیب الزّاد من اللّوْز و السّکّر و السّویق الْمحمّص و الْمحلّى (کلینی، 1407 ق: ۸/۳۰۳، ح ۴۶۸) ‏؛ امام صادق(علیه اسلام) فرمودند: امام سجاد(علیه اسلام)  زمانی که برای ادای حج و عمره به مکه مسافرت می‌کردند، بهترین غذاها یعنی بادام، شکر سرخ و سویق بوداده و شیرین را به‌عنوان زاد و توشه به همراه می‌بردند».

همه راویان این روایت ثقه و امامی مذهب هستند. بنابراین، روایت یادشده صحیح به شمار می‌آید. دو روایت با همین مضمون در من لایحضره الفقیه و المحاسن نیز آمده است که هرچند از سند متصل برخوردار نیستند، ولی وجود روایت صحیح یادشده، می‌تواند به‌عنوان قرینه پیرامونی این روایات به شمار آید و امکان اعتماد به آن‌ها را فراهم کند (صدوق، 1413 ق: ۲/۲۸۲، ح ۲۴۵۵؛ برقی، 1371 ق: 2/360). در من لایحضره الفقیه و المحاسن و بعضی نسخه‌های الکافی، به‌جای «الْمحمّص»، «الْمحمّض» نقل شده که به معنی ترش است.

روایت دوم: شیخ کلینی در الکافی در روایتی صحیح از امام صادق(علیه اسلام)  نقل می‌کند: «علی بن محمد بن بندار عن أحمد بن أبی عبدالله عن عثمان بن عیسى عن خالد بن نجیح عن أبی عبدالله(علیه اسلام)  قال: السّویق طعام‌ الْمرْسلین‌ أوْ قال النّبیّین (کلینی، 1407 ق: ۶/۳۰۵، ح ۴)؛ امام صادق(علیه اسلام)  فرمودند: سویق غذای رسولان است یا فرمودند: غذای انبیاست».

راویان این روایت نیز امامی و ثقه هستند و بر این اساس، روایت یادشده صحیح به شمار می‌آید. این روایت نیز به‌نوعی بر ارزشمندی این ماده غذایی دلالت دارد.

روایت سوم: در روایتی موثق از حضرت امام صادق(علیه اسلام)  سویق و خرما بهترین سحری معرفی شده است: «محمد بن الحسن بإسناده عن علی بن الحسن عن یعقوب بن یزید عن محمد بن أبی عمیر عن حفص بن البختری عن أبی عبدالله(علیه اسلام)  أنّه قال‌: أفْضل‌ سحورکم السّویق و التّمْر (حر عاملی، 1416 ق: ۱۰/۱۴۶، ح ۱۳۰۶۶)؛ امام صادق(علیه اسلام)  فرمودند: بهترین سحری شما سویق و خرماست».

 همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند، به‌جز «علی بن الحسن» که غیر امامی، ولی ثقه است. بر این اساس، روایت یادشده موثق به شمار می‌آید. شبیه این مضمون را شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه نیز ذکر کرده است. در این روایت امیرالمؤمنان(علیه اسلام)  از پیامبر اکرمﷺ نقل کرده‌اند که حضرت در روایتی فرمودند: بهترین سحری سویق و خرماست (ر.ک: صدوق، 1413 ق: 2/136، ح 1961). البته سند این روایت متصل نیست و به این دلیل ضعیف است، ولی وجود روایت پیش‌گفته با مضمون یکسان که ازنظر سندی موثق است، می‌تواند به‌عنوان قرینه پیرامونی این روایت به شمار آید و ضعف سند آن را جبران کند.

روایت چهارم: در روایتی صحیح آمده است: «محمد بن یحیى عن أحمد بن محمد بن عیسى عن أبی همام عن سلیمان الجعفری عن أبی الحسن الرضا(علیه اسلام)  قال: نعْم‌ الْقوت‌ السّویق‌ إنْ کنْت جائعاً أمْسک و إنْ کنْت شبْعان أهْضم طعامک (کلینی، 1407 ق: ۶/۳۰۵، ح ۱)؛‌ امام رضا(علیه اسلام)  فرمودند: بهترین غذا سویق است. اگر گرسنه باشی سیر می‌کند و اگر سیر باشی غذا را هضم می‌کند».

 همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند و این روایت نیز صحیح به شمار می‌آید.

در روایات برای سویق خواص متعددی ذکر شده است که می‌تواند نشان‌دهنده اهمیت این ماده غذایی باشد.

روایت پنجم: در وسائل ‌الشیعه آمده است: «محمد بن یعقوب عن محمد بن یحیى عن محمد بن عیسى عن علی بن مهزیار قال: ... إنّ جاریةً لنا أصابها الْحیْض و کان لاینْقطع عنْها حتّى‏ أشْرفتْ على الْموْت، فأمر أبو جعْفرٍ علیْه السّلام أنْ تسْقى‏ سویق الْعدس، فسقیتْ، فانْقطع عنْها و عوفیتْ (حر عاملی، 1416 ق: ۲۵/۲۱، ح ۳۱۰۳۰)؛ على بن مهزیار گفت: روزى کنیزى از ما حائض شد و خونش قطع نمى‌شد به حدى که مرگ در پیش روى او بود. امام جواد(علیه اسلام)  دستور فرمودند که او سویق عدس بنوشد، او مقدارى سویق نوشید، خونش بند آمد و عافیت یافت». همه راویان این روایت امامی مذهب و ثقه هستند و روایت یادشده صحیح است. بر اساس روایت فوق، سویق عدس می‌تواند در درمان خونریزی خانم‌ها مؤثر باشد. روایت فوق ازاین‌جهت که بر اهمیت این ماده غذایی دلالت می‌کند، مورد استناد قرار گرفت.

روایت ششم: در روایت صحیح دیگری آمده است: «الحسین بن محمد عن أحمد بن إسحاق عن بکر بن محمد عن أبی عبد الله(علیه اسلام)  قال: السّویق‌ ینْبت‌ اللّحْم‌ و یشدّ الْعظْم‌ (کلینی، 1407 ق: ۶/۳۰۵، ح ۳)؛ امام صادق(علیه اسلام)  فرمودند: سویق گوشت بدن را می‌رویاند و استخوان‌ها را تقویت و محکم می‌کند».

 راویان این روایت نیز همه امامی و ثقه هستند و روایت صحیح به شمار می‌آید. بر اساس این روایت، سویق در رویاندن گوشت و تقویت و استحکام استخوان مؤثر است. این روایت نیز بر اهمیت ماده غذایی سویق دلالت دارد و ازاین‌جهت، با روایات پیشین هم‌مضمون است.

روایت هفتم: در روایت صحیح دیگری آمده است: «عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد عن علی بن الحکم عن النضر بن قرواش قال قال أبو الحسن الماضی(علیه اسلام) السّویق‌ إذا غسلْته سبْع‌ مرّاتٍ‌ و قلّبْته منْ إنائه إلى إناءٍ آخر فهو یذْهب بالْحمّى و ینْزل الْقوّة فی السّاقیْن و الْقدمیْن (کلینی، 1407 ق: ۶/۳۰۶، ح ۹)‌؛ امام موسی کاظم(علیه اسلام)  فرمودند: سویق را اگر هفت مرتبه بشویی و از ظرفی به ظرف دیگری بریزی، تب را برطرف می‌کند و نیرو را در دو ساق پا و در دو پا نازل می‌کند».

 این روایت نیز ازاین‌جهت که می‌تواند بیانگر اهمیت این ماده غذایی باشد، با روایات پیشین هم‌مضمون است و بر اعتبار آن‌ها می‌افزاید.

روایت هشتم: در روایتی با سند موثق می‌خوانیم: «عدة من أصحابنا عن سهل بن زیاد عن یحیى بن المبارک عن عبدالله بن جبلة عن إسحاق بن عمار عن أبی عبد الله(علیه اسلام)  قال: السّویق‌ الْجافّ یذْهب‌ بالْبیاض (کلینی، 1407 ق: ۶/۳۰۶، ح ۶)‌؛ امام صادق(علیه اسلام)  فرمودند: سویق خشک پیسی را برطرف می‌کند».

 از میان راویان این روایت، عبدالله بن جبله غیر امامی، ولی ثقه است و دیگر راویان، امامی مذهب و ثقه هستند. بنابراین، روایت یادشده موثق به شمار می‌آید.

روایت نهم: در روایت صحیح دیگری در کتاب شریف الکافی آمده است: «عدة من أصحابنا عن أحمد بن محمد عن علی بن الحکم عن قتیبة الأعشى عن أبی عبدالله(علیه اسلام)  قال: ثلاث راحات سویقٍ‌ جافٍّ على‌ الرّیق‌ ینشّف الْمرّة و الْبلْغم حتّى یقال لا یکاد یدع شیْئا (کلینی، 1407 ق: ۶/۳۰۶، ح ۸)؛ خوردن سه کف سویق در حال ناشتا سودا و صفرا و بلغم را خشک می‌کند تا جایی که گویا چیزی از آن‌ها باقی نمی‌گذارد».

از بین انبوه روایاتی که در مورد سویق وجود داشت، بخشی که دارای سند موثق و صحیح بود انتخاب شد تا به این نکته توجه داده شود که از مجموع روایات برمی‌آید که سویق یک ماده غذایی بااهمیت است و خواص و فواید زیادی دارد. همه این روایات بر اهمیت سویق به‌عنوان یک ماده غذایی مفید و مهم اتفاق‌نظر دارند. وجود این میزان روایت صحیح و موثق با مضمون مشترک، بیانگر اعتبار بالای آن‌هاست.

در این نوشتار تلاش شد گامی در اعتبارسنجی روایات سویق برداشته شود. به این منظور:

أ‌.    روایات از منابع معتبر شیعه انتخاب شد که نشانگر اعتبار منبعی روایات است.

ب‌.  خانواده حدیثی در مورد روایات مربوط به موضوع مورد بحث مقاله تشکیل داده شد.

ت‌.  روایات متعدد صحیح و موثق که ازنظر دلالت بر یک مضمون مشترک بودند، بیان شدند تا اعتبار بالای آن را نشان دهند.

ث‌.  در مواردی که روایت در نسخه‌های متعدد یا نقل‌های مختلف و متفاوت بیان شده بود، به آن اشاره شد.

ج‌.   روایاتی انتخاب شد که ازنظر سندی از اعتبار لازم برخوردار بودند.

منابع:

برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق)‏، المحاسن‏، محقق: جلال‌الدین محدث، چاپ دوم،‏ قم: دار الکتب الإسلامیة.

حر عاملی، محمد بن حسن (1416 ق)، تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل، قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث.

محمدی ری‌شهری (1385)، دانشنامه احادیث پزشکی، ترجمه: حسین صابری، تهران: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث.

صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1413 ق)‏، من لا یحضره الفقیه‏، محقق: علی‌اکبر غفارى، چاپ دوم‏، قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.

کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق)، الکافی (ط –الإسلامیة)، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیة.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم