نشریه دانش سلامت و دین

دفن نکنید!

قال الصادق(علیه السلام) : «عنْ أبی عبْد اللّه (علیه السلام)  قال الْغریق یحْبس حتّی یتغیّر و یعْلم أنّه قدْ مات ثمّ یغسّل و یکفّن قال و سئل عن الْمصْعوق فقال إذا صعق حبس یوْمیْن ثمّ یغسّل و یکفّن».¹

عمار گوید امام صادق(علیه السلام)  فرمودند: «کسى که در آب خفه شده است باید نگه داشته شود تا [جسد او] دگرگون شود و معلوم شود که او مرده است. سپس غسل داده شود و کفن گردد. [راوی] گفت: و از صاعقه‌زده پرسیده شد. پس فرمودند: وقتی صاعقه بر کسی زد، باید دو روز نگه داشته شود. سپس غسل داده شود و کفن گردد».

همان‌گونه که مستحضر هستید، قرار بر این بود که در هر جلسۀ درس یک آیۀ کریمه یا یک حدیث شریف بیان شود و این آیات و روایات، با موضوع و مبحث کلاس اخلاق پزشکی و اخلاق حرفه‌‌ای دانشجویان رشته‌‌های علوم سلامت مرتبط باشد. در ادامۀ مبحث «مراقبت‌‌های پایان حیات»، در این بخش به حدیثی شریف درباره لزوم تأخیر دفن برخی اموات و تلاش برای درک کاربرد آن، بر اساس دانش کنونی بشر اشاره خواهد شد.

در جلد سوم از کتاب شریف کافی، باب جداگانه‌ای با عنوان «الْغریق والمصعوق» آمده است (کافی، 1407ق). در این باب به شش حدیث دراین‌باره اشاره شده است که عبارتند از:

• حدیث اول از امام کاظم(علیه السلام) روایت شده است که از ایشان درباره غریق و صاعقه‌‌زده پرسیدند و ایشان فرمودند که سه روز صبر شود، مگر اینکه جسد دگرگون شود.
• دومین حدیث این مجموعه، از اسحق ابن عمار نقل شده است که می‌‌گوید: از امام کاظم(علیه السلام) دربارۀ غریق پرسیدم که آیا باید غسلش داد؟ ایشان فرمودند: آرى و تعیین وضعیت نیز لازم است. گفتم: چگونه تعیین وضعیت مى‌شود؟ فرمودند: سه روز پیش از دفن واگذاشته مى‌شود (تا از مرگ او اطمینان حاصل شود) و کسى که دچار صاعقه شده باشد نیز همچنین است؛ چون ممکن است که گمان ‌کنند مرده، درحالی‌که نمرده است.
• حدیث سوم از حضرت امیرالمؤمنان(علیه السلام) نقل شده  است که ایشان تنها فرمودند غسل داده شود.
• حدیث چهارم همان است که در صدر مطلب بیان شد.
• در حدیث پنجم نیز عمار از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده است که فرمودند: پنج فرد هستند که باید بر آنان انتظار کشید (آنگاه دفن کرد)، مگر اینکه دچار تغییرات شوند: غریق، صاعقه‌زده، اسهال‌گرفته، زیر آوار مانده و خفه‌شده با دود.
• حدیث ششم از علی بن ابوحمزه نقل شده که گفته است در یکى از سال‌ها در مکه صاعقه بسیارى فرود آمد که بر اثر آن گروه زیادى از مردم جان باختند. خدمت امام کاظم(علیه السلام)  شرفیاب شدم، بدون اینکه پرسشى کنم، فرمودند: شایسته است براى غریق و صاعقه‌زده سه روز انتظار بکشند و آن‌ها را دفن نکنند، مگر آنکه از آن‌ها بویى به مشام برسد که نشانۀ مرگ باشد. گفتم: قربانت گردم! گویا به من خبر مى‌دهید که گروه بسیارى از مردم زنده دفن شده‌اند؟ فرمود: آرى، اى على! بسیارى از مردم که هنوز نمرده بودند، دفن شده‌اند و آن‌ها در قبرهایشان مرده‌اند.

به نظر می‌‌رسد این شش حدیث یک پیام مهم مشترک دارند که باید به آن دقت و توجه جدی شود. فهم بنده از پیام احادیث یادشده این است که در برخی از موارد، ایست قلبی- تنفسی با وجود ظاهر امر و بروز علائم ظاهری مرگ در بیمار، قطعی نشده است و زندگی دنیوی بیمار قابل بازگشت باشد.

هنگامی‌که علائم حیاتی یک فرد دچار اختلال شدید و اصطلاحاً بیمار دچار ایست قلبی- تنفسی می‌‌شود، اقدام معمول کارکنان نظام سلامت، عملیات «احیای قلبی-ریوی» (CPR) است. بر پایه شواهد به دست آمده از بیماران مختلف، راهنماهای بالینی برای این عملیات تهیه شده است(Panchal et al. 2020). طول زمان احیا، یکی از نکاتی است که در این راهنماها به آن پرداخته شده است.

یکی از تعابیر موجود در منابع و مقالات، عبارت « احیای قلبی- ریوی طولانی» است(Vandervelden, 2016). مقالاتی هم وجود دارد که در آن به بیمارانی پرداخته‌‌اند که احیای طولانی آن‌ها می‌‌تواند موجب بقای بدون عارضه بیمار شود (Motawea et al. 2016)(Eich, Bräuer & Kettler. 2005)( Sumann et al. 2003). این امر موجب شده است که گفته شود حداکثر زمان احیا نامعلوم است(Motawea et al. 2016)(Youness et al. 2016).

ازاین‌رو، به نظر می‌‌رسد تا زمانی که مرگ حتمی بیمار قطعیت پیدا نکرده است و با استفاده از امکانات در دسترس، احتمال (هرچند اندک) بازگشت بیمار وجود دارد، اقدامات درمانی باید ادامه یابد. این امر، همواره موضوع قابل بررسی بوده است. جالب این است که معصومان÷ متناسب با امکانات و تجربه بشری در زمان خود،این‌چنین دستوراتی  را صادر کرده‌‌اند. فرمایشات ایشان برای ما راهنمایی است که برای به دست آوردن موارد ممکن برای اقدامات تشخیصی- درمانی صحیح‌‌تر، تلاش کنیم.

نکته مهم دیگری که لازم است بیان شود، این است که به بیان همکاران متخصص بیهوشی، در منابع بیهوشی بیان شده که احیای برق‌گرفتگی و غرق‌شدگی طولانی از موارد معمول است.

منابع:

آخوندی، محمد (۱۴۰۷). الکافی. تهران: دار الکتب الاسلامیه. ج ۳ ص 209- 210.

Ashish R. Panchal, et al, and On behalf of the Adult Basic and Advanced Life Support Writing Group. (2020). Part 3: Adult Basic and Advanced Life Support: 2020 American Heart Association Guidelines for Cardiopulmonary Resuscitation and Emergency Cardiovascular Care. Circulation. 142:S366–S468.

Vandervelden, et al., Prolonged CPR, Trends in Anaesthesia and Critical Care (2016), http://dx.doi.org/10.1016/j.tacc.2016.05.007

Motawea, M., Al-Kenany, A. S., Hosny, M., Aglan, O., Samy, M., & Al-Abd, M. (2016). Survival without sequelae after prolonged cardiopulmonary resuscitation after electric shock. The American journal of emergency medicine, 34(3), 679.e1–679.e6792.

Eich, C., Bräuer, A., & Kettler, D. (2005). Recovery of a hypothermic drowned child after resuscitation with cardiopulmonary bypass followed by prolonged extracorporeal membrane oxygenation. Resuscitation, 67(1), 145–148.

Houssein Youness, Tarek Al Halabi, Hussein Hussein, Ahmed Awab, Kellie Jones, and Jean Keddissi. (2016). "Review and Outcome of Prolonged Cardiopulmonary Resuscitation", Critical Care Research and Practice.

Sumann, G., Krismer, A.C., Wenzel, V., Adelsmayr, E., Schwarz, B., Lindner, K.H. and Mair, P. (2003), Cardiopulmonary resuscitation after near drowning and hypothermia: restoration of spontaneous circulation after vasopressin. Acta Anaesthesiologica Scandinavica, 47: 363-365

نویسنده:

دکتر محسن رضایی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم