اعتبارسنجی روایات تأکید بر اهمیت مسواک (1)

روایات فراوانی بر اهمیت بهداشت دهان و دندان، به‌ویژه لزوم استفاده از مسواک تأکید کرده‌اند که نشان‌دهنده اهتمام معصومان(علیهم السلام) بر این مسئله است. با توجه به اینکه استفاده از این گنجینه گران‌بها درگرو اعتبارسنجی آن‌هاست، در این مجال اعتبار بخشی این روایات مورد بررسی قرار گرفته است. اعتبارسنجی سندی این روایات به‌وسیلۀ نرم‌افزار درایة النور انجام شده و ضمن گزارش میزان اعتبار سندی، تلاش شده است گامی در دیگر ابعاد اعتبارسنجی روایات برداشته شود. روایات نقل‌شده در این پژوهش از کتاب‌های الکافی، تهذیب الاحکام، من لایحضره الفقیه، المحاسن، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال و امالی شیخ صدوق است که هرچند ازلحاظ اعتبار در یک سطح نیستند، ولی همه این کتاب‌ها از اعتبار نسبی برخوردار هستند. برخی از محققان اعتبار این کتاب‌ها را به‌این‌ترتیب درجه‌بندی کرده‌اند: کتاب‌های کافی، تهذیب الاحکام، من لایحضره الفقیه که از کتب اربعه شیعه هستند و نیز ثواب الاعمال شیخ صدوق، در درجه اول اعتبار قرار دارند و امالی شیخ صدوق و المحاسن نیز در درجه دوم هستند که به معنی اعتبار نسبی آن‌هاست (طباطبایی. 1390: 276-281). بنابراین، روایات مطرح‌شده در این پژوهش از اعتبار منبعی برخوردار هستند. تلاش شده است با تشکیل خانواده حدیثی و نشان دادن همسویی روایات دراین‌باره و نبود معارض، اعتبار دلالی روایات نشان داده شود. همچنین، به روایاتی که عیناً با چند سند و در منابع متعدد ذکر شده‌اند یا با مضمون مشابه در یک یا چند منبع وارد شده‌اند، توجه شده است.

روایاتی که بر اهمیت مسواک زدن دلالت دارند، با الفاظ و عبارات مختلفی به این مهم پرداخته‌اند که برای بررسی راحت‌تر، ذیل عناوین سفارش به مسواک زدن، مسواک از اخلاق و سنت‌های پیامبران، ملازم بودن با مسواک، مسواک نازل‌شده از سوی جبرئیل و مسواک سفارش مؤکّد جبرئیل(علیه السلام) طرح و بررسی خواهد شد.

1. سفارش به مسواک

پاره‌ای از روایات مؤمنان را به مسواک سفارش کرده‌ و آن را سنتی نیکو نامیده‌اند. در روایتی می‌خوانیم:

 و فی الْمجالس عنْ محمّد بْن علیٍّ ماجیلویْه عنْ عمّه محمّد بْن أبی الْقاسم عنْ أحْمد بْن أبی عبْد اللّه الْبرْقیّ عنْ أبیه عنْ محمّد بْن سنانٍ عن الْمفضّل بْن عمر عن الصّادق جعْفر بْن محمّدٍ علیْه السّلام فی حدیثٍ أنّه قال: علیْکمْ بمکارم الْأخْلاق إلى أنْ قال: و علیْکمْ بالسّواک فإنّها مطْهرةٌ و سنّةٌ حسنةٌ؛ بر شما باد آراستگی به مکارم اخلاق تا اینکه فرمودند: و بر شما باد مسواک زدن که پاک‌کننده و سنت نیکویی است. (صدوق، 1376: 359)

 همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند و براین‌اساس، روایت یادشده صحیح به شمار می‌آید.

در روایتی دیگر آمده است: «و بإسْناده عنْ محمّد بْن أحْمد بْن داود عنْ أبیه عنْ محمّد بْن جعْفرٍ الْمؤدّب عن الْحسن بْن علیّ بْن شعیْبٍ یرْفعه عنْ أبی الْحسن موسى بْن جعْفرٍ(علیه السلام) قال: لا یسْتغْنی شیعتنا عنْ أرْبعٍ خمْرةٍ یصلّی علیْها و خاتمٍ یتختّم به و سواکٍ یسْتاک به و...»؛ یکى از اصحاب امام کاظم(علیه السلام) مى‏گوید: خدمت حضرت رسیدم، ایشان فرمودند: شیعیان ما از چهار چیز بى‏نیاز نیستند: سجّاده و حصیرى که بر آن نماز بخوانند، انگشترى که در دست کنند، مسواکى که با آن دهان را تمیز کنند و... (طوسی. 1365: 6/75، ح 147).

این روایت هرچند به لحاظ سندی ضعیف است، ولی به دلیل وجود روایات مشابه صحیح و موثق می‌توان این بخش از روایت را قابل پذیرش دانست. در واقع، روایات یادشده قرائن پیرامونی روایت فوق به شمار می‌آید و به اعتبار آن می‌افزاید.

2. مسواک از اخلاق و سنت‌های پیامبران

برخی روایات مسواک زدن را از اخلاق و سنت‌های پیامبران دانسته‌اند و بدین‌وسیله مؤمنان را به آن تشویق کرده، اهمیت آن را یادآور شده‌اند.

روایت یکم: «عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عن ابْن محْبوبٍ عنْ یونس بْن یعْقوب عنْ أبی أسامة عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: منْ سنن الْمرْسلین السّواک»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: مسواک زدن یکى از سنت‏‏هاى پیامبران است (کلینی. 1407 ق: 3/23، ح 2). همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند و براین‌اساس، سند آن صحیح به شمار می‌آید.

روایت دوم: «علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه عن ابْن أبی عمیْرٍ عنْ إسْحاق بْن عمّارٍ قال قال أبو عبْد اللّه(علیه السلام): منْ أخْلاق الْأنْبیاء علیْه السّلام السّواک»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: مسواک کردن از اخلاق پیامبران است (کلینی. 1407 ق: 6/459، ح 1). این روایت نیز ازنظر سندی صحیح به شمار می‌آید. روایت فوق با همین مضمون در المحاسن برقی با سندی متفاوت نقل شده است که سند آن روایت نیز صحیح است. وجود سه روایت با یک مضمون اعتماد ما به انتساب این روایات به ائمه معصومان(علیهم السلام) را بیش‌ازپیش می‌کند و به اعتبار روایات می‌افزاید.

روایت سوم: «علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه عنْ محمّد بْن یحْیى عنْ طلْحة بْن زیْدٍ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: ثلاثٌ أعْطیهنّ الْأنْبیاء(علیهم السلام) الْعطْر و الْأزْواج و السّواک»؛ امام صادق(علیه السلام)  فرمودند: سه چیز به پیامبران÷ داده شده است: عطر، همسران و مسواک (کلینی. 1407 ق: 6/511، ح 9). همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند، غیر از «طلحه بن زید» که امامی نیست، ولی ثقه است و شیخ طوسی در الفهرست کتابش را مورد اعتماد دانسته است (طوسی. 1420 ق: 256). در این روایت نیز مضمون روایات قبل با بیانی دیگر تکرار شده است و مسواک از چیزهایی دانسته شده که به انبیای الهی داده شده است.

روایت چهارم: «قال و قال الصّادق(علیه السلام): أرْبعٌ منْ سنن الْمرْسلین التّعطّر و السّواک و النّساء و الْحنّاء»؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: چهار چیز از سنت‏ها و روش‏هاى رسولان خداﷺ است: عطر زدن، مسواک کردن، (ازدواج با) زنان و خضاب با حنا (صدوق. 1413 ق: 1/52، ح 111). این روایت مرسل است و ازنظر سندی ضعف دارد. روایت یادشده در خصال نیز ذکر شده که سند آن موثق است. براین‌اساس، می‎توان روایت خصال را به‌عنوان قرینه پیرامونی روایت نقل‌شده در من لایحضره الفقیه به شمار آورد و معتبر دانست.

روایت پنجم: در روایتی آمده است که پیامبر بسیار مسواک می‌زدند. قال أبو جعْفرٍ(علیه السلام): «إنّ رسول اللّهﷺ کان یکْثر السّواک و لیْس بواجبٍ... والسّواک من الْحنیفیّة و هی عشْر سننٍ خمْسٌ فی الرّأْس و خمْسٌ فی الْجسد: فأمّا الّتی‏ فی الرّأْس، فالْمضْمضة و الْاسْتنْشاق و ...»؛ امام باقر(علیه السلام) فرمودند: به‌راستی رسول خداﷺ بسیار مسواک مى‏زدند و آن واجب نیست... مسواک از سنت‏هاى دین حنیف است که ده تاست، پنج سنت در سر و پنج سنت در بدن، اما سنت‏هایى که در سر است: مضمضه (آب در دهان گرداندن)، استنشاق (آب به بینى کشیدن)، مسواک کردن... (صدوق. 1413 ق: 1/53، ح 117) این روایت متصل نیست و ازنظر سندی ضعیف به شمار می‌آید، ولی مضمون آن در روایات با سند صحیح و موثق تکرار شده است.

3. ملازم بودن با مسواک

برخی روایات با اشاره به فواید زیاد مسواک، مؤمنان را به التزام همیشگی به مسواک زدن ترغیب کرده‌اند. در روایتی می‌خوانیم: «قال و روی: لوْ علم النّاس ما فی السّواک لأباتوه معهمْ فی لحافٍ»؛ از امام باقر(علیه السلام)  روایت شده است که فرمودند: اگر مردم مى‏دانستند مسواک کردن چقدر فایده دارد، آن را همراه خویش در بستر قرار مى‏دادند (صدوق. 1413 ق: 1/55، ح 124). این روایت ازجمله مرسلات شیخ صدوق است و به دلیل عدم اتصال ازنظر سندی ضعیف است، ولی روایت دیگری در ثواب الاعمال با همین مضمون وارد شده که سندش موثق است و می‌تواند به‌عنوان قرینه پیرامونی به اعتبار روایت فوق کمک کند. در ثواب الاعمال آمده است: «و عنْ محمّد بْن الْحسن عن الصّفّار عنْ أحْمد بْن الْحسن عنْ عمْرو بْن سعیدٍ عنْ مصدّقٍ عنْ عمّار بْن موسى عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: قال أبو جعْفرٍ(علیه السلام): لوْ یعْلم النّاس ما فی السّواک لأباتوه معهمْ فی لحافٍ» (صدوق. بی‌تا: 34).

4. مسواک نازل‌شده از سوی جبرئیل

برخی از روایات دلالت دارد که مسواک از سوی جبرئیل (علیه السلام) نازل شده است. در روایتی با سند موثق می‌خوانیم: «عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عن ابْن فضّالٍ عنْ أبی جمیلة قال قال لی أبو عبْد اللّه(علیه السلام): نزل جبْرئیل(علیه السلام) على رسول اللّهﷺ بالسّواک و الْخلال و الْحجامة»؛ ابوجمیله مى‏گوید که امام صادق(علیه السلام) به من فرمودند: جبرئیل(علیه السلام) مسواک، خلال و حجامت را بر رسول خداﷺ نازل کرد (کلینی. 1407 ق: 6/376، ح 2). این روایت با سند موثق در المحاسن نیز نقل شده است که می‌تواند اعتماد ما به آن را دوچندان کند.

«عنْ أبی جعْفرٍ(علیه السلام) قال: شکت الْکعْبة إلى اللّه عزّوجلّ ما تلْقى منْ أنْفاسٍ من ‏الْمشْرکین فأوْحى اللّه إلیْها قرّیْ کعْبة فإنّی مبدّلک بهمْ قوْمًا ینْتظفون بقضْبان الشّجر فلمّا بعث اللّه محمّدًاﷺ أوْحى إلیْه معْ جبْرئیْل(علیه السلام) بالسّواک و الْخلال»؛ امام باقر(علیه السلام) فرمودند: خانه خدا کعبه، نزد خداى بزرگ از نفس‏هاى مشرکان شکایت کرد، پس خداوند وحى کرد: آرام گیر اى کعبه، به‌راستى گروهى را جایگزین آن‌ها مى‏کنم‏ که با شاخه‏هاى درخت (دهانشان را) نظافت مى‏کنند. در آن هنگام که خداوند حضرت محمدﷺ را به پیامبرى برانگیخت، با جبرئیل(علیه السلام) درباره مسواک و خلال بر او وحى فرستاد (کلینی. 1407 ق: 4/546، ح 32). این روایت هرچند به لحاظ سندی ضعیف است، ولی بخش آخر آن با دو روایت پیش‌گفته هم‌مضمون است که می‌تواند به‌عنوان قرینه پیرامونی برای آن بخش به شمار آید و به آن اعتبار ببخشد.

5. مسواک سفارش مؤکد جبرئیل(علیه السلام)

بعضی روایات مسواک را سفارش مؤکد جبرئیل(علیه السلام) دانسته‌اند. مرحوم کلینی روایت کرده است: «أحْمد بْن محمّدٍ عن ابْن محْبوبٍ عن الْعلاء عنْ محمّد بْن مسْلمٍ عنْ أبی جعْفرٍ(علیه السلام) قال قال النّبیّﷺ: ما زال جبْرئیل(علیه السلام)  یوصینی بالسّواک حتّى خفْت أنْ أحْفی أوْ أدْرد»؛ امام باقر(علیه السلام): پیامبر اکرمﷺ فرمودند: همواره جبرئیل(علیه السلام) مرا به ‏مسواک سفارش مى‏کرد تا آنجا که بیم داشتم در اثر مسواک زیاد، دندان‌هایم از بین برود (کلینی. 1407 ق: 3/23، ح 3). همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند و براین‌اساس، روایت صحیح به شمار می‌آید. مضمون فوق در المحاسن نیز با سندی متفاوت نقل شده است؛ هرچند سند آن با ضعف مواجه است، ولی به دلیل وجود روایت فوق و نیز روایت هم‌مضمون بعدی که هر دو صحیح هستند، این روایت نیز معتبر خواهد بود.

جناب برقی در المحاسن آورده است: «عنْه عنْ أبی أیّوب عن ابْن أبی عمیْرٍ عنْ هشام بْن سالمٍ و جمیلٍ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال قال رسول اللّهﷺ ما زال جبْرئیل یوصینی بالسّواک حتّى خفْت على سنّی»؛ رسول خداﷺ فرمودند: جبرئیل دائماً مرا به مسواک سفارش می‌کرد تا اینکه برای دندان‌هایم ترسیدم (المحاسن. 2/560). همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند و روایت یادشده صحیح است. مضمون فوق با سند صحیح در روایات دیگر در الکافی (کلینی. 1407 ق: 6/496) و المحاسن (برقی. 1371 ق: 2/560) نقل شده است که می‌تواند بر اعتبار روایت فوق بیفزاید. وجود چهار روایت صحیح مشابه می‌تواند اعتماد ما را به صدور این مضمون از ائمه معصومان(علیهم السلام) بیشتر کند.

در این راستا، در روایتی دیگر می‌خوانیم:

حدّثنا الشّیْخ الْفقیه أبو جعْفرٍ محمّد بْن علیّ بْن الْحسیْن بْن موسى بْن بابویْه الْقمّیّ رحمه اللّه قال حدّثنا حمْزة بْن محمّد بْن أحْمد بْن جعْفر بْن محمّد بْن زیْد بْن علیّ بْن الْحسیْن بْن علیّ بْن أبی طالبٍ(علیه السلام) قال حدّثنی أبو عبْد اللّه عبْد الْعزیز بْن محمّد بْن عیسى الْأبْهریّ قال حدّثنا أبو عبْد اللّه محمّد بْن زکریّا الْجوْهریّ الْغلابیّ الْبصْریّ قال حدّثنا شعیْب بْن واقدٍ قال حدّثنا الْحسیْن بْن زیْدٍ عن الصّادق جعْفر بْن محمّدٍ عنْ أبیه عنْ آبائه عنْ أمیر الْمؤْمنین(علیه السلام) قال:... و قال رسول اللّهﷺ: ...ما زال جبْرئیل یوصینی بالْجار حتّى ظننْت أنّه سیورّثه... و ما زال یوصینی بالسّواک حتّى ظننْت أنّه سیجْعله فریضة...؛ جبرئیل همواره سفارش همسایه را به من کرد تا جایی که گمان کردم او را وارث می‌سازد و ... و پیاپى مسواک را به من سفارش می‌کرد تا آنجا که گمان کردم آن را واجب می‌سازد... (صدوق. 1376: 428).

 این روایات نیز به لحاظ سندی ضعیف است، ولی به دلیل وجود روایات با مضمون مشابه صحیح و موثق، می‌توان مضمون آن (تأکید بر اهمیت مسواک) را معتبر دانست.

در این مجال روایات دال بر اهمیت و لزوم التزام به استفاده از مسواک مورد بررسی قرار گرفت. وجود روایات متعدد صحیح و موثق دراین‌باره و نبود روایت معارض می‌تواند موجب اعتماد محققان به صدور این روایات از ائمه(علیهم السلام) شود. همچنین، بیانگر اهتمام ائمه÷ به رعایت بهداشت دهان و دندان است.

در این پژوهش، تلاش شد گامی در اعتبارسنجی روایات اهمیت مسواک برداشته شود. به این منظور:

1. روایات از منابع معتبر شیعه انتخاب شد که حاکی از اعتبار منبعی روایات مطرح‌شده است.
2. خانواده حدیثی در مورد موضوع مطرح‌شده در مقاله تشکیل شد و به‌این‌ترتیب، همسویی روایات و عدم وجود معارض نشان داده شد.
3. روایات متعدد صحیح و موثق که ازنظر دلالت بر یک مضمون، مشترک بودند، مطرح شدند تا به اعتبار بالای آن‌ها توجه شود.
4. در مواردی که قرائن پیرامونی به حجیت روایت و جبران ضعف سند کمک می‌کرد نیز اشاره شد.
5. روایاتی ارائه شد که ازنظر سندی صحیح یا موثق بودند و یا با توجه به قرائن پیرامونی ضعف سندشان جبران شده بود.

منابع:

برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق)‏. المحاسن‏. محقق: محدث، جلال‌الدین. چاپ دوم.‏ قم: دار الکتب الإسلامیة.

صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1413 ق)‏. من لا یحضره الفقیه. محقق: غفارى، على‌اکبر. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.

صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن علی (1376). أمالی. مترجم: کمره‌‌ای، محمدباقر. تهران: کتابچی.

صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن علی (بی‌تا). ثواب الأعمال و عقاب الأعمال. تهران: مکتبة الصدوق.

طباطبایی، سیدمحمدکاظم (1390). منطق فهم حدیث. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمة الله علیه).

طوسی، محمد بن حسن (1365). تهذیب الأحکام. تهران: دار الکتب الإسلامیة.

طوسی، محمد بن حسن (1420 ق). فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنفین و أصحاب الأصول. قم: مکتبة المحقق الطباطبائی.

کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق). الکافی (ط –الإسلامیة). چاپ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیة.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم