اعتبارسنجی روایات زمان و میزان مسواک زدن

در روایات رسول مکرم اسلام ﷺ و اهل‌بیت (علیهم السلام) تأکید ویژه‌ای به بهداشت دهان و دندان، به‌ویژه استفاده از مسواک دیده می‌شود. بخشی از این روایات به میزان مسواک زدن و زمان آن پرداخته است. روشن است که برای استفاده بهتر از این گنجینه گران‌بها لازم است نخست به اعتبارسنجی آن پرداخته شود. در این پژوهش، تلاش شده است گامی در راستای اعتبارسنجی این روایات برداشته شود. به این منظور، روایات از منابع معتبر شیعه شامل الکافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب الاحکام، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، الخصال و علل الشرایع انتخاب شده است. بنابراین، روایات مورد استناد تحقیق، ازنظر منبع از اعتبار لازم برخوردارند. البته اعتبار این کتاب‌ها در یک سطح نیست. سه کتاب ابتدایی، ازجمله کتب اربعه شیعه و کتاب‌های الخصال، ثواب الاعمال و علل الشرایع نیز بعد از کتب اربعه، ولی ازجمله کتاب‌های درجه اول شیعه ازنظر اعتبار برشمرده می‌شوند (طباطبایی. 1390: 276-281). در ادامه با تشکیل خانواده حدیثی، ضمن کمک به فهم جامع موضوع روایات، در مواردی که روایات متعدد معتبر با مضمون مشابه یا یک روایت با چند سند معتبر نقل شده به این مسئله توجه داده شده است تا میزان اعتبار آن نشان داده شود. همچنین، به مواردی که سند روایتی آن‌ها با ضعف مواجه بوده است و قرائن پیرامونی به جبران این ضعف کمک ‌کرده، اشاره شده است. با توجه به تنوع موضوعی روایاتی که به میزان و زمان مسواک زدن پرداخته‌اند، برای بررسی بهتر موضوع، روایات ذیل عناوین زیر دسته‌بندی شده است:
توصیه به مسواک زدن هنگام بیدار شدن از خواب، توصیه به مسواک زدن هنگام سحر، استفاده از مسواک‌های متعدد، توصیه به مسواک زدن در زمان وضو و نماز، نهی از ترک مسواک زدن بیش از سه روز و توصیه به زیاد مسواک زدن.
توصیه به مسواک زدن هنگام بیدارشدن از خواب
برخی روایات به مسواک زدن در زمان بیدار شدن از خواب توصیه کرده‌اند:
محمّد بْن یعْقوب عنْ علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه عن ابْن أبی عمیْرٍ عنْ حمّادٍ عن الْحلبیّ عنْ أبی عبْد اللّه علیْه السّلام قال: إن رسول اللّه صلّى اللّه علیْه و آله کان إذا صلّى الْعشاء الْآخرة أمر بوضوئه و سواکه فوضع عنْد رأْسه مخمّراً فیرْقد ما شاء اللّه ثمّ یقوم فیسْتاک و یتوضّأ و یصلّی أرْبع رکعاتٍ ثمّ یرْقد ثمّ یقوم فیسْتاک و یتوضّأ و یصلّی ثمّ قال لقدْ کان لکمْ فی رسول اللّه أسْوةٌ حسنةٌ، و قال فی آخر الْحدیث إنّه کان یسْتاک فی کلّ مرّةٍ قام منْ نوْمه (کلینی. 1407 ق: 3/445، ح 13)؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: به‌راستی رسول خداﷺهمیشه وقتی‌که نماز عشاء را مى‏خواند، دستور مى‏داد تا آب وضو و مسواکش را بالاى سرش بگذارند و آن را بپوشانند و به مقدارى که خدا مى‏خواست، مى‏خوابید سپس برمى‏خاست، مسواک ‏مى‌زد، وضو مى‏گرفت و چهار رکعت نماز مى‏خواند. بعد مى‏خوابید. بعد از مدتی بیدار مى‏شد و مسواک مى‏کرد، وضو مى‏گرفت و چهار رکعت نماز مى‏خواند. سپس ‏مى‏خوابید تا نزدیک صبح که برمی‌خاست نماز وتر بجاى مى‏آورد، آنگاه دو رکعت نماز مى‏خواند. سپس امام صادق(علیه السلام) فرمودند: به‌حقیقت، سیره رسول خداﷺ براى شما اسوه و نمونه خوبی است. در آخر روایت آمده است: هر بار که از خواب ‏برمى‏خاست، مسواک مى‏زد.
همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند؛ بنابراین سند آن صحیح به شمار می‌آید.
در روایت دیگری در الکافی می‌خوانیم: «و عنْه عنْ أبیه عنْ حمّادٍ عنْ حریزٍ عنْ زرارة عنْ أبی جعْفرٍ علیْه السّلام قال: إذا قمْت باللّیْل منْ منامک فقل الْحمْد للّه إلى أنْ قال: ثمّ اسْتکْ و توضّأْ (کلینی. 1407 ق: 3/445، ح 12)؛ امام محمدباقر(علیه السلام) فرمودند: وقتی شبانگاهان برخاستی، بگو الحمدالله تا اینکه فرمود: مسواک کن و وضو بگیر».
این روایت نیز به لحاظ سندی صحیح به شمار می‌آید.
در روایتی دیگر می‌خوانیم:
أحْمد بْن محمّدٍ الْبرْقیّ عنْ یحْیى بْن إبْراهیم بْن أبی الْبلاد عنْ أبیه عنْ إسْحاق بْن عمّارٍ قال: قال أبو عبْد اللّه علیْه السّلام: إنّی لأحبّ للرّجل إذا قام باللّیْل أنْ یسْتاک و أنْ یشمّ الطّیب فإنّ الْملک یأْتی الرّجل إذا قام باللّیْل حتّى یضع فاه على فیه فما خرج من الْقرْآن منْ شیْءٍ دخل فی جوْف ذلک الْملک (برقی. 1371: 2/559، 930)؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: به‌راستی من کسى را که وقتى سحرگاهان برخیزد، مسواک کند و عطر ببوید، دوست دارم. بى‏شک، فرشته دهانش را بر دهان کسى که سحرگاهان (براى عبادت) برخاسته، ‏مى‏گذارد، پس هرچه از آیات قرآن از دهانش بیرون مى‏آید در درون آن فرشته جاى‏ مى‏گیرد.
این روایت نیز ازنظر سندی صحیح است.
دو روایت دیگر در کتاب الکافی (کلینی. 1407 ق: 3/23، ح 7) و علل الشرایع (صدوق. بی‌تا: 293، ح 1) با سند ضعیف آمده است که امام به مسواک زدن هنگام بیدار شدن در شب سفارش کرده‌اند. ضعف سند این روایات نیز به دلیل وجود سه روایت صحیح السند، جبران می‌شود. با توجه به اینکه روایات در این باب هم همسو هستند و معارضی برای این روایات وجود ندارد، می‌توان این روایات را نیز معتبر دانست.
توصیه به مسواک زدن هنگام سحر
برخی روایات به مسواک زدن در هنگام سحر توصیه کرده‌اند:
البته پیش از ورود به روایات، ذیل این عنوان لازم است توضیح داده شود که معمولاً سحر زمان وضو برای نماز شب یا نماز صبح و نیز زمان بیدار شدن از خواب است و برای هر دو، روایات مستقل معتبر در مورد مسواک زدن وجود دارد و ازاین‌جهت، مشمول آن دو دسته روایت است و بحثی که در مورد اعتبار روایات این بخش مطرح می‌شود، اعتبار روایات توصیه به مسواک زدن در خصوص زمان سحر است؛ به‌گونه‌ای که خارج از مصادیق این دو باشد.
محمّد بْن علیّ بْن الْحسیْن عنْ أبی جعْفرٍ علیْه السّلام قال: إذا قمْت منْ فراشک فانْظرْ فی أفق السّماء و قل الْحمْد للّه إلى أنْ قال: و علیْک بالسّواک فإنّ السّواک فی السّحر قبْل الْوضوء من السّنّة ثمّ توضّأْ (صدوق. 1413 ق: 1/480)؛ امام محمدباقر(علیه السلام) فرمودند: هرگاه از بستر خویش برخاستی، به اطراف آسمان نگاه کن و بگو: الحمدلله... تا اینکه فرمودند: و بر تو باد مسواک کردن دندان‌ها که مسواک زدن در سحرگاه و پیش از وضو، سنت رسول خداﷺ است، سپس وضو بساز.
این روایت مرسل است؛ بنابراین به لحاظ سندی ضعیف به شمار می‌آید.
و عنْ علیّ بْن محمّد بْن بنْدار عنْ إبْراهیم بْن إسْحاق الْأحْمر عنْ عبْد اللّه بْن حمّادٍ عنْ أبی بکْر بْن أبی سمّاکٍ قال: قال أبو عبْد اللّه علیْه السّلام: إذا قمْت باللّیْل فاسْتکْ فإنّ الْملک یأْتیک فیضع فاه على فیک فلیْس منْ حرْفٍ تتْلوه و تنْطق به إلاّ صعد به إلى السّماء فلْیکنْ فوک طیّب الرّیح (کلینی. 1407 ق: 3/23/ح 7)؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: وقتى شبانگاهان برخاستى (براى راز و نیاز) مسواک کن که به‏حقیقت فرشته‏اى نزد تو حاضر مى‏گردد و دهان در دهان تو مى‏گذارد و حرفى و سخنى ‏از آن برنیاید، جز آنکه آن‌ها را به آسمان بالا برد. پس باید که دهانت خوشبو باشد.
این روایت به دلیل وجود «ابی بکر بن ابی سماک» که توثیق و تضعیفی از ایشان در کتب رجالی نیامده است، ضعیف برشمرده می‌شود. شیخ صدوق هم در کتاب علل الشرایع شبیه این روایت را ذکر کرده (صدوق. بی‌تا: 293، ح 1) که این روایت نیز مرسل است و به لحاظ سندی ضعف دارد. روایت دیگری نیز در کتاب شریف من لایحضره الفقیه آمده که به سنت بودن مسواک در زمان سحر اشاره کرده است (صدوق. 1413 ق: 1/480، ح 1390). این روایت نیز مرسل و ازاین‌جهت سندش ضعیف است. همچنین، شیخ کلینی به‌صورت مرسل روایتی نقل کرده است که حاکی از سنت بودن مسواک زدن در زمان سحر است (کلینی. 1407ق: 3/23، ح 6). این روایت نیز به‌صورت مرسل نقل شده است؛ بنابراین ازنظر سندی ضعف دارد.
همان‌طور که روشن است، روایات وارد شده در این باب همگی ازنظر سندی با ضعف مواجه هستند. البته دو روایت مرسل شیخ صدوق که با تعبیر «قال» آمده است، بر اساس نظر برخی محققان که پیش‌تر مطرح شد، می‌تواند ازنظر سند معتبر باشد. همچنین بر مبنای تساهل در ادله سنن نیز کسانی که قائل به این مبنا باشند، این روایات را خواهند پذیرفت، ولی به‌هرحال اعتبار این بخش به‌اندازه اعتبار بخش‌های دیگر نیست.
استفاده از مسواک‌های متعدد
برخی روایات دلالت دارند که امام هنگام مسواک زدن، از مسواک‌های متعدد استفاده می‌کردند:
محمّد بْن علیّ بْن الْحسیْن بإسْناده عنْ معمّر بْن خلاّدٍ عنْ أبی الْحسن الرّضا علیْه السّلام قال: کان و هو بخراسان إذا صلّى الْفجْر جلس فی مصلاّه إلى أنْ تطْلع الشّمْس ثمّ یؤْتى بخریطةٍ فیها مساویک فیسْتاک بها واحداً بعْد واحدٍ ثمّ یؤْتى بکنْدرٍ فیمْضغه (ثمّ یؤْتى) بالْمصْحف فیقْرأ فیه (صدوق. 1413 ق: 1/504، ح 1451)؛ امام رضا(علیه السلام)آن هنگام که در خراسان بود، وقتى نماز صبح را مى‏خواند در مصلّى و جایگاه نمازش تا طلوع خورشید مى‏نشست، سپس برایش خریطه مى‏ آوردند (خریطة به ظرفى از پوست و ... مى‏ گویند که اشیایى در آن قرار مى‏ دادند و مى‏ بستند) در آن مسواک هایى بود، با هرکدام یکى پس از دیگرى مسواک مى‏ کرد، سپس برایش کندر مى‏ آوردند، مى‏ جوید. سپس این‌ها را کنار مى‏ گذاشت و قرآن را مى‏ آوردند و قرائت مى‏ کرد.
این روایت ازنظر سندی صحیح است. با توجه به اینکه بر اساس جستجوی انجام‌شده، ازاین‌جهت معارضی برای روایت فوق در کتب روایی یافت نشد، به لحاظ دلالی نیز خدشه‌ای به اعتبار آن به نظر نمی‌رسد. نکته قابل توجه اینکه، هرچند روایت یادشده به استفاده از مسواک‌های متعدد دلالت دارد که ممکن است به دلیل فواید استفاده از انواع مسواک‌های موجود در آن زمان باشد، ولی به‌صورت غیر مستقیم به طولانی بودن زمان مسواک هم می‌تواند اشاره داشته باشد.
توصیه به مسواک در زمان وضو و نماز
برخی روایات به مسواک زدن در هنگام وضو و نماز توصیه کرده‌اند:
أحْمد بْن محمّد بْن خالدٍ الْبرْقیّ فی الْمحاسن عنْ أبیه عنْ صفْوان عن الْمعلّى أبی عثْمان عن الْمعلّى بْن خنیْسٍ قال: سألْت أبا عبْد اللّه علیْه السّلام عن السّواک بعْد الْوضوء فقال الاسْتیاک قبْل أنْ یتوضّأ قلْت أ رأیْت إنْ نسی حتّى یتوضّأ قال یسْتاک ثمّ یتمضْمض ثلاث مرّاتٍ. (برقی. 1371 ق: 2/561)؛ معلّى مى‏گوید: از امام صادق(علیه السلام) درباره مسواک زدن بعد از وضو پرسیدم، در جواب فرمودند: مسواک زدن قبل از وضو است. پرسیدم: اگر فراموش کرد تا آنکه وضو گرفت چه؟ فرمودند: مسواک کند و پس‌ازآن سه بار مضمضه کند (آب در دهان بگرداند).
همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند و سند این روایت اصطلاحاً صحیح است. شیخ کلینی نیز این روایت را با سند صحیح متفاوتی نقل کرده است (کلینی. 1407 ق: 3/23، ح 6). وجود دو سند صحیح که در کتب شریف الکافی و المحاسن نقل شده است، اعتماد ما به این مضمون را دوچندان می‌کند.
در روایتی مرسل آمده است که پیامبر اکرمﷺ ‌فرمودند: اگر بر امتم سخت نمی‌شد، آنان را به مسواک در وضوی هر نماز امر می‌کردم (صدوق. 1413 ق: 1/55، ح 123). با کنار هم قرار دادن روایات در این موضوع و تشکیل خانواده حدیثی، می‌توان فهمید که مراد از امر در این روایت (لامرتهم بالسواک) به معنای وجوب است؛ زیرا در روایات دیگر به مسواک زدن در زمان وضو امر شده است.
در دسته‌ای از روایات پیامبر اکرمﷺ امام علی(علیه السلام) را به مسواک زدن در هر وضویی سفارش کرده‌اند. شیخ کلینی در الکافی با سندی صحیح (کلینی. 1407 ق: 8/79)، شیخ طوسی نیز با سندی صحیح و اندکی تفاوت در عبارات در تهذیب الاحکام (طوسی. 1365: 9/175) این روایت را نقل کرده‌اند. شیخ صدوق نیز در من لایحضره الفقیه این روایت را با سندی دیگر ذکر کرده است (فقیه. 4/189) که البته در سند آن «حسین بن عنوان الکلبی» وجود دارد و وثاقت او در کتب رجالی ثابت‌شده نیست (حلی. 1411 ق: 43، 216، نجاشی. 1365: 52)؛ بنابراین ضعف سند دارد. دو روایت دیگر به‌صورت مرسل در کتاب شریف من لایحضره الفقیه نقل شده است که در یک روایت پیامبر اکرم ﷺ امام علی(علیه السلام) را به وضوی در هر نماز توصیه کرده است. در یک روایت، مسواک بخشی از وضو دانسته شده است (صدوق. 1413ق: 1/53، ح 113، 114).
چهار روایت صحیح السند و سه روایت مرسل شیخ صدوق که با تعبیر «قال» آمده و ازجمله مرسلات جزمی شیخ صدوق است ¹، نشان‌دهنده اعتبار بالای این مضمون است. روایات مشابهی در کتاب المقنع (ر.ک: صدوق. 1415: 8) و المحاسن (برقی. 1371 ق: 17، ح 48، 2/561، ح 944) نیز نقل شده است که سندشان ضعیف است.
همچنین، روایات فراوانی به مسواک زدن در زمان نماز توصیه کرده‌اند. در روایتی می‌خوانیم:
أحْمد بْن محمّدٍ الْبرْقیّ عنْ جعْفر بْن محمّدٍ عن ابْن الْقدّاح عنْ أبی عبْد اللّه علیْه السّلام قال: قال أمیر الْمؤْمنین علیْه السّلام: إذا توضّأ الرّجل و سوّک ثمّ قام فصلّى وضع الْملک فاه على فیه فلمْ یلْفظْ شیْئاً إلاّ الْتقمه (برقی. 1371: 561)؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: زمانی که فردی وضو می‌گیرد و مسواک می‌زند و به نماز می‌ایستد، ملک دهانش را بر دهان او می‌گذارد و هر آنچه را او می‌گوید، فرومی‌برد. همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند؛ بنابراین این روایت صحیح است.
در روایت دیگری آمده است: «و عن ابْن فضّالٍ عنْ غالبٍ عنْ رفاعة عنْ أبی عبْد اللّه علیْه السّلام قال: صلاة رکْعتیْن بسواکٍ أفْضل منْ أرْبع رکعاتٍ بغیْر سواکٍ» (برقی. 1371 ق: 2/562). این روایت به دلیل وجود «علی بن حسن الفضال» که غیر امامی، ولی ثقه و مورد اعتماد است (کشی. 1404 ق: 635؛ طوسی. 1427 ق: 354)، موثق به شمار می‌آید. در برخی روایات نیز این عدد هفتاد برابر مطرح شده است. روایت یادشده در الکافی با دو سند صحیح (ر.ک: کلینی. 1407: 3/22، ح 1) و در المحاسن با سند صحیح دیگری نقل شده است (برقی. 1371 ق: 2/561، 946، 949). شیخ صدوق نیز روایت فوق را در «من لایحضره الفقیه» به‌صورت مرسل از امام باقر و امام صادق(علیهما السلام) (صدوق. 1413 ق: 1/33، ح 118) و در علل الشرایع با سند صحیح نقل کرده است که می‌تواند قرینه پیرامونی جدی اعتبار روایات مرسل باشد (صدوق. بی‌تا: 293). مضمون فوق در الخصال نیز نقل شده است (صدوق. 1416 ق: 480، ح 52) که این روایت به دلیل وجود «عمر بن جمیع» که علمای رجال او را تضعیف کرده‌اند، ضعیف است (نجاشی. 1365: 288؛ حلی. 1411 ق: 241؛ طوسی. 1427 ق: 251). در کتاب المقنع (صدوق. 1415 ق: 8) و الکافی (کلینی. 1407 ق: 6/496، ح 10) و المحاسن (برقی. 1371: 561) نیز روایاتی ضعیف السند وارد شده که حاکی از توصیه به مسواک زدن برای هر نماز است. البته وجود روایات صحیح و موثق در این زمینه می‌تواند ضعف سند آن را جبران نماید.
نهی از ترک مسواک زدن بیش از سه روز
برخی روایات دلالت دارد که مسواک زدن نباید بیش از سه روز متوالی ترک شود: «محمّد بْن یعْقوب عنْ علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه عن ابْن أبی عمیْرٍ عن ابْن بکیْرٍ عمّنْ ذکره عنْ أبی جعْفرٍ علیْه السّلام: فی السّواک قال لا تدعْه فی کلّ ثلاثٍ و لوْ أنْ تمرّه مرّةً (کلینی. 1407 ق: 3/23، ح 4)؛ امام باقر(علیه السلام) درباره مسواک فرمودند: آن را در سه روز پى‏درپى ترک مکن؛ گرچه یک‌بار بر دندان‏هایت بکشى».
این روایت به دلیل وجود عبارت «عمّنْ ذکره» که نشانگر متصل نبودن سلسله سند است، با ضعف مواجه است. روایت مذکور، به‌صورت مرسل در کتاب شریف من لایحضره الفقیه هم نقل شده است (صدوق. 1413ق: 1/54، ح 119). این دو روایت با ضعف سند مواجه‌اند و به لحاظ سندی از اعتبار کافی برخوردار نیستند.
توصیه به زیاد مسواک زدن
برخی روایات تأکید دارند که رسول خداﷺ به‌عنوان الگوی جامعه، زیاد مسواک می‌زدند. در روایتی می‌خوانیم: «قال و قال أبو جعْفرٍ علیْه السّلام: إنّ رسول اللّه صلّى اللّه علیْه و آله کان یکْثر السّواک و لیْس بواجبٍ فلا یضرّک ترْکه فی فرْط الْأیّام (صدوق. 1413 ق: 1/53، ح 117)؛ امام محمدباقر(علیه السلام) فرمودند: رسول خداﷺ زیاد مسواک می‌زدند و البته واجب نیست. پس ترک آن بعضی‌اوقات تو را (ازاین‌جهت) زیان نمی‌رساند».
این روایت به‌صورت مرسل نقل شده است و ازنظر سندی ضعف دارد، ولی همین روایت در المحاسن برقی نیز با دو سند نقل شده است (ر.ک: حر عاملی. 1416 ق: 2/11) که یکی از روایات ازنظر سندی صحیح برشمرده می‌شود و می‌تواند به‌عنوان قرینه پیرامونی روایت سابق به شمار آید و ضعف سند آن را جبران نماید.
برخی روایات، مؤمنان را به التزام همیشگی به مسواک زدن ترغیب کرده‌اند؛ برای نمونه از امام باقر(علیه السلام) روایت شده است که فرمودند: اگر مردم مى‏دانستند مسواک کردن چقدر فایده دارد، آن را همراه خویش در بستر قرار مى‏دادند (صدوق. 1413 ق: 1/55، ح 124) که در من لایحضره الفقیه به‌صورت مرسل و در ثواب الاعمال با سند موثق نقل شده است (صدوق. بی‌تا: 34). این روایت‌ها هم به‌نوعی بر زیاد مسواک زدن تشویق می‌کنند.
لازم است گفته شود که همه روایات ذیل عناوین دیگر نیز به‌نوعی به میزان مسواک زدن دلالت دارند؛ به دلیل اینکه توصیه‌های متعدد رسول اکرمﷺ و ائمه اطهار(علیهم السلام) به مسواک زدن در زمان بیدار شدن از خواب، سحر، وضو، نماز و... لزوم کثرت مسواک زدن را نیز می‌رساند.
از مجموع روایات فوق که در مورد میزان و زمان مسواک زدن وارد شده است، می‌توان فهمید که رسول مکرم اسلام ﷺ و ائمه اطهار(علیهم السلام) اهمیت ویژه‌ای برای بهداشت دهان و دندان قائل بودند. خود زیاد مسواک می‌زدند و توصیه و تأکید داشتند که مؤمنان به‌صورت مرتب و در زمان‌های متعدد مسواک بزنند. از بین این روایات، روایات توصیه به مسواک زدن در هنگام سحر و نهی از ترک مسواک بیش از سه روز از اعتبار پایین‌تری برخوردار هستند و بقیه ازنظر ابعاد مختلف اعتبارسنجی، اعتبار بالایی دارند. درحقیقت، این میزان از توصیه به رعایت بهداشت دهان و دندان در آن زمان، اعجاب‌آور و نشان‌دهنده روزآمد بودن آموزه‌های ائمه(علیهم السلام) در این مورد است. شاید الآن در پیشرفته‌ترین کشورها نیز این‌قدر به مسئله بهداشت دهان و دندان توجه نشود و این دستورها، دست‌کم در طراز بهترین کشورهای کنونی ازاین‌جهت است و لازم است مؤمنان این بخش از زندگی خود را متناسب با این رهنمودهای ارزشمند، تنظیم کنند.
در این پژوهش، تلاش شد گامی در اعتبارسنجی روایات میزان و زمان مسواک زدن برداشته شود. به این منظور:
روایات از منابع معتبر و دست‌اول شیعه انتخاب شد که حاکی از اعتبار منبعی روایات مطرح‌شده است.
خانواده حدیثی در مورد موضوع مطرح‌شده در مقاله تشکیل شد و به‌این‌ترتیب، ضمن فهم جامع‌تر روایات در این موضوع، همسویی روایات و عدم وجود معارض نشان داده شد.
روایات متعدد صحیح و موثق که ازنظر دلالت بر یک مضمون، مشترک بودند، مطرح شدند تا به اعتبار بالای آن‌ها توجه شود.
در مواردی که قرائن پیرامونی به جبران ضعف سند کمک می‌کرد، اشاره شد.
روایاتی ارائه شد که ازنظر سندی صحیح یا موثق بودند و یا با توجه به قرائن پیرامونی از اعتبار لازم برخوردار بودند.

 1. در مورد اعتبار مرسلات شیخ صدوق اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی به‌کلی معتبر دانسته‌ و برخی کاملاً اعتبار آن را زیر سؤال برده‌اند. در این میان، بعضی محققان مرسلات شیخ صدوق را دو دسته دانسته‌اند و آن بخش از روایات مرسل را که با تعبیر «قال» آمده، جزء مرسلات جزمی ایشان دانسته‌اند و این بخش از مرسلات را معتبر برشمرده‌اند. به دلیل اینکه صدوق خود یک رجالی بوده و در این مورد بر نجاشی و شیخ طوسی برتری داشته، همچنین ایشان به معنای متعارف نزد اصولیان و به‌ویژه متأخران آن‌ها اهل اجتهاد نبوده و مرسلات جزمی را بر اساس حدس و ظن نقل نکرده است، افزون بر آن مرسلات جزمی صدوق همسنگ مرسلات ابن ابی عمیر بوده و مرسلات جزمی ایشان برابر با مسانیدش برشمرده می‌شود و بلکه بر آن‌ها رجحان دارد (محمدجعفری و زیدی جودکی. 1399: 250). البته افزون بر این، به نظر می‌رسد اعتبار و عدم اعتبار را نباید امری بسیط در نظر گرفت، بلکه این مسئله نیز می‌تواند نسبی باشد. بنابراین، می‌توان بر اساس اعتبار منبع، مؤلف کتاب و به اتکای بر تعبیر ـقال» که نشان‌دهنده پذیرش شیخ صدوق به این روایات است، به میزان زیادی اعتبار سندی این سنخ روایات را پذیرفت.

منابع:
برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق)‏. المحاسن‏. محقق: محدث، جلال‌الدین. چاپ دوم.‏ قم: دار الکتب الإسلامیة.
حر عاملی، محمد بن حسن (1416 ق). تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل، قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث.
حلی، حسن بن یوسف (1411 ق). رجال العلامة الحلی. مصحح: بحر العلوم، محمدصادق.
صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن علی (بی‌تا). ثواب الاعمال و عقاب الاعمال. تهران: مکتبه الصدوق.
صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1415 ق). المقنع. قم: مؤسسه امام مهدی عجل الله تعالى فرجه الشریف.‏
صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1416 ق). الخصال. محقق/ مصحح: غفارى، علی‌اکبر. قم: جامعه مدرسین‏.
صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على (بی‌تا). علل الشرایع. قم: مکتبه الداوری.
صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1413 ق)‏. من لا یحضره الفقیه. محقق: غفارى، على‌اکبر. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
طباطبایی، سیدمحمدکاظم (1390). منطق فهم حدیث. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
طوسی، محمد بن حسن (1365). تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
طوسی، محمد بن حسن (1427 ق). رجال الطوسی. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
کشی، محمد بن عمر (1404 ق). اختیار معرفة الرجال. قم: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث.
کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق). الکافی (ط –الإسلامیة). چاپ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
محمدجعفری، رسول، زیدی جودکی، مجید (1399). «بررسی دیدگاه امام خمینی دربارۀ مرسالت فقهی شیخ صدوق». پژوهش‌های فقهی، دوره 16، شماره 2.
نجاشی، احمد بن علی (1365). رجال النجاشی. تحقیق: شبیری زنجانی، موسی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم