عبث در نظام سلامت

در دو شماره پیش، درباره مفهوم «بی‌نتیجه بودن درمان» صحبت و قرار شد به یاری خداوند متعال، به‌صورت خلاصه نتایج بررسی واژه‌های قرآنی که به نظر می‌رسد با این موضوع قرابتی دارند، تقدیم شود. در این نوشتار، نتایج بررسی واژه قرآنی «عبث» تقدیم می‌شود.
ماده «عبث» و یکی از مشتقات آن در دو آیه کریمه قرآن کریم (مؤمنون: 115 و شعراء: 128) به کار رفته است. از بین این آیات کریمه، آیه کریمه 115 سوره مبارکه مؤمنون («أفحسبْتمْ أنّما خلقْناکمْ عبثاً و أنّکمْ إلیْنا لا ترْجعون»)، نزدیکی بیشتری با موضوع بی ‎نتیجه ‎گی و مفهوم مورد بحث دارد.
واژه عبث با سه حرف اصلی «ع ب ث»، به معنی آنچه برای آن غرضی صحیح نیست، می‌باشد (راغب اصفهانی. 1392). واژه‎ شناسی موضوع در واژه‎نامه‎ها و نیز مفاهیم بیان‌شده برای آن از سوی مفسران محترم قرآن کریم، نشان می‎دهد که معانی متعددی برای این واژه به کار رفته است. آن دسته از معانی که بیش از بقیه به مفهوم بی‎ نتیجه ‎گی پزشکی نزدیک هستند، عبارت‌اند از:
کاری که فایده‎ای ندارد و بیهوده است.
انجام کاری که فایده‎اش نامشخص است و یا چیزی که به‌طور مطلق فایده ندارد.
ارتکاب کار بدون فایده یا کاری که فایده آن معلوم نیست، یا کاری که برای آن فایده‎ای در نظر گرفته نشده است و یا کار بیهوده‎ای که فرد انجام می ‎دهد ولی به درد او نمی‎خورد و به کار او نمی ‎آید.
کسی بی‌آنکه بخواهد به خودش یا دیگری سودی برسد، اشیاء را بیافریند.
آنچه برای آن غرض و قصد صحیحی وجود ندارد.
کار بدون غرض عقلایی.
کاری که بدون غرض و حکمت انجام شود.
کار بدون حکمت یا آنچه فایده‎ای در آن نیست و در وجود داشتنش حکمتی نیست.
کار بی‎ هدف و آنچه بدون هدف باشد.
کاری که بدون منظور درست انجام شود.
آنچه انگیزه شایسته و هدف مشخصی ندارد.
عملی که لعب، بازی، بازیچه و شوخى است.
جایی که امکانات موجود، بیشتر از نیاز لازم و ضروری تهیه شده است.
باطل باشد.
آنچه کار را پایدار نماید، نداشته باشد.
مطابق با این بیان، کارهایی را که در سامانه ارائه خدمات سلامت انجام می‎شود، می‎ توان تحلیل کرد و کارهایی که شاخصه‎ های عبث بودن را در خود دارند، می ‎توان مشخص کرد. بر این‌اساس:
وقتی برای تزریق داخل وریدی (Infusion) یک دارو، به یک‌صد میلی‎لیتر سرم نیاز است و سرم نیم لیتری در دسترس است، باز کردن سرم یک لیتری مصداق این است که بیش از نیاز لازم و ضروری از امکانات استفاده شده و بنابراین باز کردن سرم یک لیتری (با وجود در دسترس بودن سرم نیم لیتری) عبث است.
وقتی بیماری یک فرد مبتلا به سرطان به‌گونه‌ای پیش رود که امکان اقدامی، مانند شیمی ‎درمانی یا اشعه ‎درمانی نباشد و عملاً دانش تجربی پزشکی نتواند برای درمان بیمار اقدامی انجام دهد و از سوی دیگر، بیماری به‌شدت گسترش یافته و پیش رفته است و به نقاط مختلف بدن، ازجمله ریه ‎ها دست‎ اندازی وسیع کرده است، بستری کردن چنین بیماری در بخش مراقبت ویژه «حکیمانه» نیست و گفته شد که کار بدون حکمت، عبث و نادرست خواهد بود.
وقتی که هنوز پزشک به تشخیص قابل قبول نرسیده است و حال عمومی بیمار هم خوب و علائم وی قابل تحمل است، دارو نوشتن برای چهار یا پنج تشخیص افتراقی باقیمانده، مصداق کاری است که فایده‌اش نامشخص و بنابراین عبث است.
بیمار مبتلا به کووید 19، امکان تهیه اکسیژن و مراقبت پرستاری مناسب را در منزل دارد. مطابق با شرایط بالینی بیمار و بر اساس دستورالعمل وزارتی، می توان برای این بیمار استراحت و مراقبت در منزل را تجویز کرد. بستری کردن این بیمار مصداق عبث است. در شرایط اوج گرفتن کرونا (peak)، بستری کردن چنین بیماری می تواند نام‌های دیگری هم به خود بگیرد.
هر اقدامی که مبتنی بر شواهد تجربی روز دانش پزشکی، نتوان از آن دفاعی معقول کرد، مصداق کار بدون غرض عقلایی و عبث خواهد بود؛ مثلاً وقتی بیمار امکان دریافت مایعات از طریق خوراکی را دارد، تزریق سرم وریدی عبث است. اگر انگیزه کسب درآمد مالی به این اقدام اضافه شود، عناوین دیگری (همچون کسب مال حرام، اسراف، ...) هم به این اقدام اضافه می شود.
گرفتن رگ بیمار (IV line) بدون اینکه آن را به‌طور دقیق ثابت کنیم، مطابق با آخرین مفهوم فهرست‌شده در این نوشتار (آنچه کار را پایدار نماید، نداشته باشد) و عبث خواهد بود.