نشریه دانش سلامت و دین

اعتبارسنجی روایات فواید و آثار مسواک زدن

بهداشت دهان و دندان، ازجمله مسائل مورد توجه و تأکید روایات است. بخشی از روایات در این زمینه به برشماری فواید مسواک پرداخته‌اند. دانستن این آثار و فواید انسان را بیش‌ازپیش به التزام به مسواک تشویق خواهد کرد. با توجه به اینکه استفاده بهتر از این روایات درگرو اعتبارسنجی آن‌هاست، در این مجال به اعتبارسنجی روایات یادشده می‌پردازیم. اعتبارسنجی سندی روایات بر اساس کار ارزشمند محققان نرم‌افزار درایة النور انجام شده و تلاش شده است ضمن گزارش آن، گامی در دیگر ابعاد اعتبارسنجی این روایات برداشته شود. در این راستا، روایات از کتاب‌های کافی، محاسن، خصال، من لایحضره الفقیه و ثواب الاعمال و عقاب الاعمال است. برخی محققان، میزان اعتبار این کتاب‌ها را چنین دسته‌بندی کرده‌اند: کتاب کافی، من لایحضره الفقیه و ثواب الاعمال و عقاب الاعمال در درجه اول اعتبار هستند. در بین این کتب نیز، کافی -ازجمله کتب اربعه شیعه- معتبرترین کتاب حدیثی شیعه به شمار می‌آید. من لایحضره الفقیه نیز ازجمله کتب اربعه و البته در مرتبه‌ای پایین‌تر از کافی قرار دارد. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال و خصال شیخ صدوق نیز در مرتبه‌ای پایین‌تر از کتب اربعه، ولی درعین‌حال ازجمله کتب درجه اول برشمرده می‌شوند. کتاب محاسن نیز در درجه دوم اعتبار قرار دارد (طباطبایی. 1390: 276-281). بنابراین، روایات مطرح‌شده در این پژوهش از اعتبار منبعی برخوردار هستند. در این مقاله، با تشکیل خانواده حدیثی، همسویی روایات و نبود روایات متعارض با روایات یادشده، نشان داده شده که حاکی از اعتبار دلالی این روایات است. به مواردی که یک روایت با سندهای مختلف در منابع متفاوت تکرار شده، توجه داده شده است. همچنین، روایاتی که با مضمون مشابه در منابع مختلف ذکر شده مورد توجه قرار گرفته است تا میزان اعتبار روایات نشان داده شود. همچنین، به مواردی که سند روایت با ضعف مواجه بود، ولی قرائن پیرامونی موجب اعتباربخشی به آن می‌شد، اشاره شده است. در مواردی که لازم بود، نسخه‌های مختلف روایات یک کتاب و گزارش روایت در کتاب‌های مختلف بررسی شده و روایت در کنار دیگر روایات مرتبط گذاشته شده است تا نسخه صحیح‌تر کشف شود.
برخی روایات در این زمینه ده و برخی دوازده فایده برای مسواک برشمرده‌اند و برخی دیگر خصوص یک یا چند فایده را بازگو کرده‌اند. به‌منظور اعتبارسنجی روایات در این زمینه، نخست روایاتی که به‌صورت یکجا به فواید مسواک زدن اشاره کرده‌اند، مطرح شده است و در ادامه برای نشان دادن میزان اعتبار تک‌تک موارد، روایات مربوط به هرکدام جداگانه آورده شده است.
شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه به‌صورت مرسل از امام صادق(علیه السلام) نقل کرده است: «و قال الصّادق(علیه السلام): فی السّواک اثْنتا عشْرة خصْلةً هو من السّنّة و مطْهرةٌ للْفم و مجْلاةٌ للْبصر و یرْضی الرّحْمن و یبیّض الْأسْنان و یذْهب بالْحفْر و یشدّ اللّثة و یشهّی الطّعام و یذْهب بالْبلْغم و یزید فی الْحفْظ و یضاعف الْحسنات و تفْرح به الْملائکة (صدوق. 1413 ق: 1/55، ح 126)؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: در مسواک زدن دوازده فایده و اثر است: جزئی از سنّت، پاکیزه‌کننده دهان و روشنی‌بخش چشم است. خداوند را خشنود می‌سازد. دندان‌ها را سفید می‌کند. زردى دندان را از بین می‌برد. لثه را محکم ساخته، اشتهاى غذا مى‏آورد. بلغم را از بین برده، حافظه را زیاد می‌کند. اجر و حسنات را دوچندان کرده، فرشتگان بدان شادمان می‌شوند».
همان‌طور که بیان شد، سند این روایت متصل نیست؛ هرچند ایشان در خصال و ثواب الاعمال و عقاب الاعمال نیز این روایت را به‌صورت مسند نقل کرده است (صدوق. 1416 ق: 481 و 53؛ صدوق. بی‌تا: 34) که سند آن به دلیل وجود «عبیدالله الدهقان» که علمای رجال تضعیف کرده‌اند (نجاشی. 1365: 231؛ حلی. 1402 ق: 245)، ضعیف است و احتمال می‌رود سند روایت مرسل نیز همان سند مذکور در دو کتاب فوق باشد. براین‌اساس، به دلیل وجود فردی که مورد تضعیف علمای رجال قرار گرفته است، سند روایت ضعف جدی دارد.
در کافی در روایتی مشابه آمده است: «و عنْهمْ عنْ سهْل بْن زیادٍ عنْ محمّد بْن عیسى عن الْحسیْن بْن بحْرٍ عنْ مهْزمٍ الْأسدیّ قال سمعْت أبا عبْد اللّه علیْه السّلام یقول: فی السّواک عشْر خصالٍ مطْهرةٌ للْفم و مرْضاةٌ للرّبّ و مفْرحةٌ للْملائکة و هو من السّنّة و یشدّ اللّثة و یجْلو الْبصر و یذْهب بالْبلْغم و یذْهب بالْحفْر (کلینی. 1407 ق: 6/495، ح 5)؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: در مسواک ده فایده و اثر است: پاکیزه‌کننده دهان است و موجب رضایت پروردگار می‌شود. موجب شادی ملائک و بخشی از سنت است. لثه را محکم می‌سازد. روشنی‌بخش چشم است و بلغم و زردی دندان را از بین می‌برد». روایت نقل‌شده در کافی به دلیل وجود «حسین بن بحر» که اطلاعاتی از ایشان در کتب رجال نیامده است، ضعف سندی دارد. در المحاسن نیز روایت فوق آمده است(برقی. 1371 ق: 562 و 953)، ولی در سند این روایت نیز «حسن بن یحیی» وجود دارد که از ایشان هم در کتب رجالی اطلاعاتی در دست نیست؛ بنابراین این روایت هم ازنظر سندی با ضعف روبه‌روست  شبیه روایات فوق در من لایحضره الفقیه هم آمده است (صدوق. 1413 ق: 4/365، ح 5762؛ صدوق. 1416 ق: 122-126) که این روایت نیز به دلیل وجود «حماد بن عمرو النصیبی» که اطلاعاتی از او در کتب رجالی نیامده ضعیف است. همچنین، روایت دیگری با مضمون مشابه در خصال آمده است (صدوق. 1416 ق: 449، 51) که سند آن هم به دلیل ارسال در سند و نیز وجود «عمرو بن جمیع» که علمای رجال او را تضعیف کرده‌اند (نجاشی. 1365: 288، طوسی. 1427 ق: 251)، ضعف دارد. همان‌طور که می‌بینیم، ضعف سند روایات فوق غیر از روایت آخر که خصال آن را گزارش کرده است، در حد مبهم بودن وضعیت یک راوی است و نه تضعیف او به‌وسیله علمای رجال. روشن است که تکرار روایتی با یک مضمون در منابع مختلف معتبر شیعه که از اعتبار منبعی و مؤلف برخوردار هستند و به ضعف راوی تصریح نشده است، می‌تواند به‌صورت نسبی درجاتی از اعتبار را به این روایات ببخشد. افزون بر این مسئله، همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، برخی آثار و فواید به‌صورت جداگانه نیز ذکر شده‌اند که می‌تواند قرینه پیرامونی اعتبار روایات بالا به شمار آیند. در ادامه به این روایات اشاره می‌شود.
مسواک موجب پاکی دهان، رضایت پروردگار و شادی ملائک
برخی روایات مسواک را موجب پاکی دهان، رضایت پروردگار و شادی ملائک دانسته‌اند. روایات متعددی با این مضمون وارد شده است. با توجه به اینکه در شماره‌های قبل به روایات ذیل این مضمون اشاره شده بود، در این بخش صرفاً به یک روایت صحیح و گزارشی از تعداد روایات بسنده می‌شود.
«عدّةٌ منْ أصْحابنا عنْ سهْل بْن زیادٍ عنْ جعْفر بْن محمّدٍ الْأشْعریّ عن ابْن الْقدّاح عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال قال أمیر الْمؤْمنین(علیه السلام): السّواک مطْهرةٌ للْفم و مرْضاةٌ للرّبّ (کلینی. 1407 ق: 6/459)؛ حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمودند: مسواک سبب پاکى دهان و خوشنودى پروردگار مى‏شود». همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند. براین‌اساس، روایت فوق ازنظر سندی صحیح است. دو روایت صحیح در المحاسن (برقی. 1371 ق: 2/562) و یک روایت صحیح دیگر در خصال (صدوق. 1416 ق: 2/610) با این مضمون وارد شده است. چهار روایت صحیح السند در منابع مختلف با اسناد متفاوت که یک مضمون را می‌رسانند، نشان‌گر اعتبار بالای این مضمون خواهند بود. همچنین، روایاتی با سند ضعیف با این مضمون نیز در کتب معتبر آمده است که وجود این روایات نیز بر اعتبار مجموعه روایات در این زمینه خواهد افزود.
مسواک موجب جلا دادن و قطع آبریزش چشم
در روایتی آمده است: «و عنْ محمّد بْن یحْیى عنْ أحْمد بْن محمّدٍ عن ابْن فضّالٍ عنْ حمّاد بْن عیسى عنْ أبی عبْد اللّه علیْه السّلام: السّواک یذْهب بالدّمْعة و یجْلو الْبصر (کلینی. 1407 ق: 6/496، ح 7 و برقی. 1371 ق: 563، ح 958)؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: مسواک زدن، آبریزش چشم را از بین مى‌برد و چشم را جلا مى‌دهد». این روایت به دلیل وجود «حسن بن علی بن فضال التیمی» در سند که غیر امامی، ولی ثقه است، موثق برشمرده می‌شود (طوسی. 1427 ق: 354؛ حلی. 1402 ق: 37).
همچنین، در روایت دیگری در المحاسن می‌خوانیم: «و عن النّوْفلیّ عن السّکونیّ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: قال أمیرالْمؤْمنین(علیه السلام): السّواک یجْلو الْبصر» (برقی. 1371 ق: 563، 957). در سلسله سند این روایت «سکونی» وجود دارد که غیر امامی، ولی بنابر تحقیق ثقه است. ازجمله دلایل ثقه بودن او اینکه «ابراهیم بن هاشم قمی» از مشایخ اجازه و بزرگان شیعه زیاد از او روایت نقل کرده است که نشان‌دهنده مورد اعتماد بودن «سکونی» نزد اوست و اینکه برخی او را به غالی بودن متهم کرده‌اند، یکم اینکه نجاشی منکر چنین نسبتی شده است و دوم اینکه روایتی در این زمینه وارد نشده است (نجاشی. 1365: 38، 77). بنابراین، اشکالی به مورد اعتماد بودن او وارد نمی‌کند. افزون بر آن، با توجه به اینکه محتوای روایت فوق ارتباطی با مبحث غلو ندارد، ازاین‌جهت هم از ضعف دور خواهد بود. براین‌اساس، روایت فوق موثق و ازنظر سندی معتبر است.
 جناب برقی نیز در المحاسن روایاتی نقل کرده که در آن مسواک جلادهنده چشم معرفی شده است (برقی. 1371 ق: 563، ح 955 و 959) که این روایات نیز ازنظر سندی ضعیف هستند. در تحف العقول نیز روایتی، مسواک را باعث جلای چشم دانسته که این روایت ازنظر سندی ضعیف است. بنابراین، مجموع روایات (دو روایت موثق و روایات دیگر) در این زمینه، می‌توانند اعتبار مضمون مورد نظر را برسانند. البته در مورد نقش مسواک در از بین بردن آبریزش چشم، روایتی غیر از روایت فوق در کتب مورد تحقیق این پژوهش یافت نشد.
مسواک موجب از بین بردن بلغم
جناب برقی در المحاسن آورده است: «و عنْ أبی الْقاسم و أبی یوسف عن الْقنْدیّ عن ابْن سنانٍ و أبی الْبخْتریّ عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام)قال: السّواک و قراءة الْقرْآن مقْطعةٌ للْبلْغم (برقی. 1371 ق: 563، ح 956)؛ امام صادق(علیه السلام)فرمودند: مسواک و قرائت قرآن بلغم را قطع می‌کند». همه راویان این روایت امامی و ثقه هستند، غیر از «زیاد بن مروان القندی» که غیر امامی (نجاشی. 1365: 171)، ولی مورد اعتماد علمای رجال است. براین‌اساس، روایت فوق موثق خواهد بود.
در مورد بلغم روایات دیگری نیز آمده است. در ثواب الاعمال (صدوق. بی‌تا: 34، ح 3) مسواک از بین ‌برنده بلغم و موجب ازدیاد عقل دانسته شده است. البته این روایت به دلیل وجود «یحیی ابی البلاد» که اطلاعاتی از او در کتب رجالی نیامده ازنظر سندی ضعیف است. جناب برقی نیز در المحاسن روایتی نقل کرده که در آن مسواک تمییزکننده و از بین‌برنده بلغم معرفی شده است (برقی. 1371 ق: 563، ح 955) که این روایت نیز به دلیل وجود «الفضل بن عیسی بن عبدالله بن عبدالله بن الحارث النوفلی» و نیز «عثیمه ام ولد عبدالسلام بن عبدالرحمن الازدی» که اطلاعاتی از ایشان در کتب رجالی نیامده ضعیف است. در طب الائمه هم شبیه این روایت آمده است (ابنا بسطام. 1411 ق: 66) که آن هم به دلیل وجود «حسین بن بسطام و برادرش» در سند که ایشان هم در کتب رجالی توثیق و تضعیف نشده‌اند، ازنظر سند ضعف دارد. درمجموع، با توجه به دو روایت موثق و روایات دیگر در این زمینه، می‌توان این فایده مسواک را نیز معتبر دانست.
چند برابر شدن حسنات
همان‌طور که دیدیم، در روایاتی که در آغاز مقاله مطرح شد، یکی از فواید مسواک چند برابر شدن حسنات بیان شده است. در شماره‌های پیشین گذشت که برخی روایات دلالت دارد که دو رکعت نماز با مسواک، برتر از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک و در بعضی روایات بهتر از چهار رکعت نماز بدون مسواک است. این روایات با روایاتی که بر چند برابر شدن حسنات دلالت می‌کنند، هماهنگ هستند و یکی از مصادیق چند برابر شدن حسنات، چند برابر شدن ثواب است. بنابراین، روایات کثرت ثواب نماز، می‌تواند قرینه‌ای بر اعتبار آن بخش از روایات پیش‌گفته باشد. در ادامه، به یک روایت با این مضمون اشاره می‌شود:
«علیّ بْن محمّدٍ عنْ سهْلٍ و علیّ بْن إبْراهیم عنْ أبیه جمیعاً عنْ جعْفر بْن محمّدٍ الْأشْعریّ عنْ عبْد اللّه بْن میْمونٍ الْقدّاح عنْ أبی عبْد اللّه(علیه السلام) قال: رکْعتان بالسّواک أفْضل منْ سبْعین رکْعةً بغیْر سواکٍ قال قال رسول اللّه| لوْ لا أنْ أشقّ على أمّتی لأمرْتهمْ بالسّواک مع کلّ صلاةٍ (کلینی. 1407 ق: 3/22، ح 1)؛ امام صادق(علیه السلام) فرمودند: دو رکعت نماز با مسواک، برتر از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک ‏است و فرمودند: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرموده است: اگر امت من به مشقت و سختى نمى‌‏افتادند، حتماً آنان را فرمان مى‏‌دادم که براى هر نمازى مسواک بزنند».
 راویان این روایت همگی امامی و ثقه هستند و براین‌اساس، روایت مذکور ازنظر سندی صحیح به شمار می‌آید. شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه نیز به‌صورت مرسل شبیه این مضمون را آورده است (صدوق. 1413 ق: 1/54).
مسواک موجب زیاد شدن حافظه
شیخ صدوق در کتاب شریف من لایحضره الفقیه در طی روایتی طولانی آورده است: «... یا علیّ‌ ثلاثةٌ‌ یزدْن‌ فی الْحفْظ‍‌ و یذْهبْن‌ الْبلْغم‌ اللّبان‌ و السّواک‌ و قراءة‌ الْقرْآن... (صدوق. 1413 ق: 4/365)؛ ای علی، سه چیز حافظه را زیاد می‌کند و بلغم را از بین می‌برد: کندر، مسواک و قرائت قرآن». این روایت به دلیل وجود «انس بن محمد و پدرش» در سلسله سند که اطلاعاتی از آن‌ها در کتب رجالی نیامده ازنظر سند ضعیف است.
ایشان در ثواب الاعمال هم آورده است: «أبی رحمه اللّه عنْ عبْد اللّه بْن جعْفرٍ، عنْ محمّد بْن الْحسیْن بْن أبی الْخطّاب عنْ صفْوان بْن یحْیى، عنْ إبْراهیم بْن أبی الْبلاد، عنْ أبیه یحْیى أبی الْبلاد، عنْ أبی جعْفرٍ× قال: السّواک یذْهب بالْبلْغم، و یزید فی الْعقْل» (صدوق. بی‌تا: 34)؛ مسواک بلغم را از بین می‌برد و عقل را زیاد می‌کند». این روایت به دلیل وجود «یحیی ابی البلاد» در سلسله سند که اطلاعاتی از او در کتب رجالی نیامده ضعیف است. نکته قابل توجه اینکه، این روایت در بعضی نسخه‌ها، «یزید فی الحفظ» آمده است. در بحارالانوار (مجلسی. بی‌تا: 5/306) نیز این روایت به نقل از ثواب الاعمال چنین نقل شده است و همچنین در روایات متعددی که در این زمینه نقل شده، همگی «یزید فی الحفظ» است (ر.ک: طوسی. 1365: 4/191). به احتمال زیاد نسخه صحیح این روایت نیز «یزید فی الحفظ» باشد.
براین‌اساس، فوایدی مثل رضایت پروردگار، شادی ملائک، پاکی دهان، جلا دادن چشم، از بین بردن آبریزش چشم، مضاعف کردن حسنات و از بین بردن بلغم از اعتبار نسبتاً بالایی برخوردار هستند و مواردی مثل استحکام لثه، بالا بردن اشتها، زیاد شدن حافظه درجات پایین‌تری از اعتبار را دارا هستند.

منابع:
- ابنا بسطام، عبدالله و حسین (1411 ق). طب الائمه(علیهم السلام). قم: دار الشریف الرضی.
- برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق)‏. المحاسن‏. محقق: محدث، جلال‌الدین. چاپ دوم.‏ قم: دار الکتب الإسلامیة.
- حلی، حسن بن یوسف (1402 ق). رجال العلامة الحلی. مصحح: بحر العلوم، محمدصادق. قم: الشریف الرضی.
- صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن علی (بی‌تا). ثواب الاعمال و عقاب الاعمال. تهران: مکتبه الصدوق.
- صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1416 ق). الخصال. محقق/ مصحح: غفارى، علی‌اکبر. قم: جامعه مدرسین‏.
- صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1413 ق)‏. من لا یحضره الفقیه. محقق: غفارى، على‌اکبر. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
- طباطبایی، سیدمحمدکاظم (1390). منطق فهم حدیث. قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
- طوسی، محمد بن حسن (1365) تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیه.
- طوسی، محمد بن حسن (1427 ق). رجال الطوسی. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
- کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق). الکافی (ط –الإسلامیة). چاپ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- مجلسی، محمدباقر (بی‌تا). بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار(علیهم السلام). لبنان: دار احیاء التراث العربی.
- نجاشی، احمد بن علی (1365). رجال النجاشی. تحقیق: شبیری زنجانی، موسی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم