نشریه دانش سلامت و دین

نقش شاهد و ناظر بودن خداوند در ارتقای سلامت معنوی

سلامت معنوی، به معنی بینش، گرایش و توانایی لازم برای تعالی روح دانسته شده که همان قرب خداوند است. به‌طوری‌که همه امکانات درونی، به‌گونه‌ای هماهنگ و متعادل در این مسیر به کار گرفته شود (مصباح. 1392: 86) که حاصل آن، نیل به حیات برتر و ملکوتی انسانی خواهد بود. چنین فردی معنی زندگی خود را خواهد فهمید، به ارزش خود و دیگران و محیط پی خواهد برد، بر منابع درونی خود مسلط خواهد شد و توانایی انطباق با سختی‌ها را خواهد داشت. با این تعریف، سلامت معنوی تأثیری عمیق بر زندگی فردی و حرفه‌ای او خواهد گذاشت و با ارتقای سلامت معنوی، زندگی فردی و حرفه‌ای بهتری تجربه خواهد کرد. یکی از مباحث مهم در سلامت معنوی، مؤلفه‌های اثرگذار بر آن و به عبارتی سازوکارهای ارتقای آن است.
از مسائل مهم در ارتقای سلامت معنوی، توجه به شاهد و ناظر بودن خداوند بر اعمال و رفتار انسان‌هاست. پیش‌تر بیان شد که قرآن کریم خداوند را به‌عنوان مهم‌ترین و اثرگذارترین فرد در زندگی انسان معرفی کرده است. در این مجال به بخشی از آیات حیات‌بخش وحی می‌پردازیم که خداوند را به‌عنوان شاهد و ناظر بر اعمال انسان‌ها معرفی کرده است. آیات نورانی وحی تأکید فراوانی بر شاهد و ناظر بودن خداوند دارد و او را به‌عنوان مهم‌ترین ناظر معرفی کرده و کوشیده است از این طریق مخاطبان خود را به هنجارهای الهی ملتزم و از وقوع کج‌روی پیشگیری کند. این نظارت، نظارت استطلاعی نیست؛ به این معنا که ناظر، تنها نظاره‌گر باشد و از اعمال و نیات اطلاع داشته باشد و هیچ اثری بر آن مترتب نباشد؛ بلکه اطلاع و آگاهی‌ای است که با ضمانت اجرای تغییر رفتار همراه است و مراد از آن درنهایت، هدایت یا بازداشتن کنش‌های انسان است؛ برای مثال مدیر و رئیس یک مجموعه می‌کوشد با نظارت خود، کنش‌های مجموعه تحت مدیریت خود را هدایت و آنان را به رعایت هنجارهای آن مجموعه ملتزم کند و از تخلف از آن هنجارها بازدارد و برای این منظور از امکانات و منابعی که در اختیار دارد، بهره می‌برد.
قرآن کریم، خداوند را به‌عنوان ناظری مهم که از توان و منابع کافی برای هدایت یا بازداشتن کنش‌های افراد برخوردار است، معرفی کرده و درصدد است که نشان دهد حق‌تعالی از این توان در راستای هدایت کنش‌های انسان‎‌ها بهره برده است و به این وسیله آنان را به هنجارهای الهی دعوت کرده و از تخلف از این هنجارها بازداشته است. بر همین اساس، در بیشتر موارد، بعد از بیان دعوت به تبعیت از هنجار مثبت، از شاهد و ناظر بودن خداوند سخن به میان آمده است: «... و منْ تطوّع خیْراً فإنّ اللّه شاکرٌ علیمٌ (بقره: 158)؛ کسى که فرمان خدا را در انجام کارهاى نیک اطاعت کند، خداوند (در برابر عمل او) شکرگزار و (از افعال وى) آگاه است»‏. در این آیه دو عبارت «شاکر» و «علیم» استفاده شده است. واژه «علیم» نشان می‌دهد که خداوند به اعمال بندگان آگاهی دارد و «شاکر» حاکی از این است که در ازای این تبعیت از هنجارها، به او پاداش خواهد داد که ضمانت اجرای آن به شمار می‌آید. در واقع، خداوند با استفاده از منابعی که در اختیار دارد به هدایت کنش‌های انسان اقدام کرده است. همچنین، در مواردی که از هنجاری منفی نهی شده غالباً نظارت خداوند را متذکر شده است: «فمنْ بدّله بعْد ما سمعه فإنّما إثْمه على الّذین یبدّلونه إنّ اللّه سمیعٌ علیمٌ (بقره: 181)؛ پس کسانى که بعد از شنیدنش آن را تغییر دهند، گناه آن، تنها بر کسانى است که آن (وصیت) را تغییر می‌دهند؛ خداوند، شنوا و داناست». در این آیه، قرآن برای هدایت مخاطبانش به شاهد و ناظر بودن خداوند توجه داده و در این راستا به سمیع و علیم بودن خداوند اشاره کرده است. در واقع، برای اینکه مخاطبان را از تغییر وصیت که مصداق کج‌روی است، بازدارد، به آگاهی خداوند تأکید کرده است.
این آگاهی در کنار آیات دیگری که حاکی از دیگر مهم بودن خداوند، تشویق‌ها، تنبیه‌ها و دیگر سازوکارها، مخاطب را از کج‌روی بازداشته و به همنوایی با هنجارها مجاب می‌کند. به همین منظور، در موارد متعدد اوصاف حاکی از علم خداوند را با قدرت و فرمان‌روایی و سلطه خداوند همراه کرده است؛ مانند «... أنّ اللّه على‏ کلّ شیْ‏ءٍ قدیرٌ و أنّ اللّه قدْ أحاط بکلّ شیْ‏ءٍ علْماً (طلاق: 12)؛ خداوند بر هر چیز تواناست و علم او به همه‌چیز احاطه دارد!». «الّذی له ملْک السّماوات و الْأرْض و اللّه على‏ کلّ شیْ‏ءٍ شهیدٌ (بروج: 9)؛ همان کسى که حکومت آسمان‌ها و زمین از آن اوست و خداوند بر همه‌چیز گواه است!» همچنین در موارد بسیاری علم و آگاهی حضرت حق را با ضمانت‌های اجرایی همراه ساخته است؛ برای نمونه در سوره انعام آمده است: «فإنْ تولّوْا فقلْ آذنْتکمْ على‏ سواءٍ و إنْ أدْری أ قریبٌ أمْ بعیدٌ ما توعدون إنّه یعْلم الْجهْر من الْقوْل و یعْلم ما تکْتمون» (انبیا: 109-110)؛ اگر باز روی‌گردان شوند، بگو: من به همه شما یکسان اعلام خطر می‌کنم و نمی‌دانم آیا وعده (عذاب خدا) که به شما داده می‌‏شود نزدیک است یا دور! او سخنان آشکار را می‌داند و آنچه را کتمان مى‏‌کنید (نیز) مى‌‏داند (و چیزى بر او پوشیده نیست)!». در این آیات پس از بیان هشدار از سوی رسول خدا| درباره وعده‌های الهی، به علم خداوند اشاره شده است.
نکته‌ای که نقش این نظارت را در هدایت باورها و رفتارها و بازداشتن از کج‌روی، بیش‌ازپیش روشن می‌کند این است که نظارت خداوند، نظارتی همیشگی و همه‌جانبه است و درصورتی‌که با فرهنگ‌سازی مناسب در میان آحاد جامعه مورد پذیرش قرار گیرد، ابزاری مهم در جهت رشد و تعالی و پیشگیری از افتادن به ورطه گناهان و سقوط شخصیت اخلاقی و درنتیجه، ارتقای سلامت معنوی افراد خواهد بود. در قرآن کریم آیات فراوانی به این بحث پرداخته‌اند و بسیاری از آیات مربوط به توحید و معاد که حجم زیادی از قرآن را تشکیل داده به‌نوعی به این بحث مرتبط است و با همه قوا به فرهنگ‌سازی در این زمینه اقدام کرده است.
شاهد و ناظر بودن خداوند به دو صورت نظارت مستقیم و غیر مستقیم در قرآن مطرح شده است که در ادامه آیات مربوط به هر دو ذکر می‌شود:
نظارت مستقیم
قرآن کریم با عبارت‌های مختلف به نظارت مستقیم خداوند توجه داده است: انسان هیچ کاری انجام نمی‌دهد، جز آنکه وقتی سرگرم آن است، خداوند گواه و شاهد اوست. به اندازه وزن ذره‌ای در زمین و آسمان از پروردگار پوشیده نیست، مگر آنکه در کتابی روشن ثبت است؛ «لا تعْملون منْ عملٍ إلاّ کنّا علیْکمْ شهوداً إذْ تفیضون فیه و ما یعْزب عنْ ربّک منْ مثْقال ذرّةٍ فی الْأرْض و لا فی السّماء و لا أصْغر منْ ذلک و لا أکْبر إلاّ فی کتابٍ مبینٍ» (یونس: 61). خدا دانای همه‌چیز است؛ «هو بکلّ شیْ‏ءٍ علیمٌ» (بقره: 29). شنواست؛ «إنّ اللّه سمیعٌ علیمٌ» (بقره: 181). می‌بیند؛ «و اللّه بصیرٌ بالْعباد» (آل‌عمران: 15). بر همه‌چیز ازجمله انسان‌ها و اعمالشان احاطه دارد؛ «أنّ اللّه قدْ أحاط بکلّ شیْ‏ءٍ علْماً» (طلاق: 12) و «إنّ اللّه بما یعْملون محیطٌ» (آل‌عمران: 120). همه این آیات و آیات مشابه که بیش از 347 آیه را شامل می‌شود (داوری و همکاران. 1393: 70)، حاکی از این است که خداوند نظارتی مستمر و همه‌جانبه دارد و هیچ‌چیز ازنظر او پنهان نیست.
نظارت غیر مستقیم
قرآن کریم برای ملموس‌تر شدن و اثرگذاری بیشتر نظارت خداوند، در آیات متعدد افزون بر نظارت مستقیم، به نظارت خدای سبحان به‌واسطه پیامبران، ائمه، فرشتگان الهی، اعضای بدن و حتی زمین زیر پای انسان توجه داده است که در ادامه به آیات هر بخش اشاره می‌شود.
1- شهادت رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) و ائمه(علیهم السلام): قرآن کریم، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) را شاهد و ناظر بر امت معرفی کرده است: «یا أیّها النّبیّ إنّا أرْسلْناک شاهداً و مبشّراً و نذیراً» (احزاب: 45 و آیات مشابه: فتح: 8؛ مزمل: 16). در جای دیگر می‌فرماید: «و قل اعْملوا فسیرى اللّه عملکمْ و رسوله و الْمؤْمنون»‏ (توبه: 105) در این آیه، خدای سبحان و رسول‌الله و مؤمنان شاهد اعمال دانسته شده‌اند. مفسران شیعه مراد از «المؤمنون» در این آیه را ائمه(علیهم السلام) دانسته‌اند و بر اساس ظاهر آیه و روایات اهل‌بیت(علیهم السلام) ذیل آیه مذکور، بر آن استدلال کرده‌اند (برای اطلاعات بیشتر ر.ک: مکارم شیرازی و دیگران 1374: 124-128).
2- شهادت فرشتگان الهی: در فرهنگ قرآن، فرشتگان شاهد و ناظر اعمال انسان‌ها هستند و اعمال انسان را ثبت و ضبط می‌کنند: «و إنّ علیْکمْ لحافظین کراماً کاتبین یعْلمون ما تفْعلون (انفطار: 10-12)؛ و بى‏شک، نگاهبانانى بر شما گمارده شده والامقام و نویسنده (اعمال نیک و بد شما) که مى‏‌دانند شما چه مى‏‌کنید!».
3- شهادت اعضای بدن: اعضای بدن انسان نیز در روز قیامت شهادت خواهند داد که نشان می‌دهد آنان نیز شاهد اعمال ما هستند. در سوره مبارکه نور می‌فرماید: «یوْم تشْهد علیْهمْ ألْسنتهمْ و أیْدیهمْ و أرْجلهمْ بما کانوا یعْملون (نور: 24)؛ در آن روز زبان‌ها و دست‌ها و پاهایشان بر ضد آن‌ها به اعمالى که مرتکب مى‏‌شدند، گواهى مى‏‌دهد!». همچنین، در سوره مبارکه یس به این مسئله اشاره شده است: «الْیوْم نخْتم على‏ أفْواههمْ و تکلّمنا أیْدیهمْ و تشْهد أرْجلهمْ بما کانوا یکْسبون (یس: 65)؛ امروز بر دهانشان مهر مى‌‏نهیم و دست‌هایشان با ما سخن مى‏‌گویند و پاهایشان کارهایى را که انجام مى‏‌دادند شهادت مى‏‌دهند!».
4- شهادت زمین بر عملکرد انسان: «إذا زلْزلت الْأرْض زلْزالها... یوْمئذٍ تحدّث أخْبارها بأنّ ربّک أوْحى‏ لها (زلزله: 1-5)؛ هنگامى که زمین شدیداً به لرزه درآید...در آن روز زمین تمام خبرهایش را بازگو مى‏‌کند؛ چراکه پروردگارت به او وحى کرده است!» با توجه به سیاق، یکی از مصادیق اخباری که زمین از آن سخن خواهد گفت، اعمال انسان‌هاست (ر.ک: مدرسی. 1419 ق: 18/278؛ طوسی. 1372: 10/393). طبق این آیات، حتی زمین به‌ظاهر بی‌جان، شاهد و ناظر اعمال ماست و در روز قیامت شهادت خواهد داد.
آیات یادشده نشان می‌دهد که انسان همیشه و در همه حال در مرأی و منظر خدای سبحان است و این شاهد و ناظر بودن، در راستای هدایت افکار، نیات و عملکرد انسان و ارتقای سلامت معنوی اوست.

منابع:
قرآن کریم.
مصباح، مجتبی و همکاران (1392). سلامت معنوی از دیدگاه اسلام. تهران: انتشارات حقوقی.
مکارم شیرازی، ناصر و همکاران (1374). تفسیر نمونه‏. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مدرسی، محمدتقى (1419 ق). من هدى القرآن. تهران: دار محبى الحسین.‏
طوسی، محمد بن حسن (1372). التبیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربى‏.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم