نشریه دانش سلامت و دین

باطل

در سه شماره پیش، درباره مفهوم «بی­نتیجه بودن درمان» صحبت و قرار شد به یاری خداوند متعال، به‌صورت خلاصه نتایج بررسی واژه­های قرآنی که به نظر می‌رسد با این موضوع قرابتی دارند، تقدیم شود.

سومین واژه قرآنی که به نظر می­رسد با موضوع درمان بی­نتیجه قرابت دارد و در آن پایان‌نامه به آن پرداخته شده واژه «باطل» است. ماده «بطل» و مشتقات آن، 36 بار در 34 آیه کریمه قرآن کریم آمده است. از میان این آیات کریمه، آیه کریمه 139 سوره مبارکه اعراف («إنّ هؤلاء متبّرٌ ما همْ فیه و باطلٌ ما کانوا یعْملون»)، نزدیکی بیشتری با موضوع بی‎نتیجه‎گی و مفهوم مورد بحث دارد.

واژه باطل از سه حرف اصلی «ب ط ل» است. باطل را مقابل حقّ (المصطفوی. 1368)، ناحق (افرام البستانی (مهیار). 1370) و نیز نقیض حقّ (اصفهانی 1392؛ ابن منظور 1414 ق؛ فراهیدی 1410ق) گفته‎اند. به آیه کریمه 42 سوره مبارکه فصلت (که در فهرست آیات این بخش به آن اشاره شده است) استشهاد شده و باطل معادل چیزی دانسته شده است که خلاف حقّ باشد (طریحی. 1367).

در جمع‎بندی دیدگاه‌های واژه‎نامه‎های قرآنی درباره این واژه، می‎توان گفت باطل چیزی است که:

• نقیض حقّ و خلاف حقّ باشد.
• با حقّ و حقیقت هماهنگ نباشد.
• بهره‌ای از حق و حقیقت نداشته باشد.
• پایدار نباشد و دوام نداشته باشد.
• به سعادت دائمی و خیر همیشگی رهنمون نشود.
• به خیر نرسد.
• نفع دنیایی یا آخرتی نداشته باشد.
• نفعی را جلب نکند.
• بهره‎ای نداشته باشد.
• ضرری را دفع نکند.
• ملغی شده باشد.
• فاسد شده باشد.
• واقعیت ندارد.
• بی‌محل است.
• غیر مشروع است.
• منهدم و ویران گردد.
• هلاک‌کننده باشد.
• پوچ، بیهوده و بی‎نتیجه باشد.
• با هدف، هماهنگ نیست.
• فاسد و بی‎اثر باشد.
• نادرست و ناصحیح باشد.

ازاین‌رو، در مراکز ارائه خدمات بهداشتی- درمانی نیز هر کاری که به‌گونه‌ای با این شاخصه‎ها تطبیق نماید، مصداقی از باطل است و باید از آن اجتناب کرد؛ مثلاً: تجویز بیش از مقدار توصیه‌شده داروی مخدّر، به تضعیف مرکز فرماندهی عملیات تنفس منجر می‎شود و «هلاک‌کننده» است، پس این اقدام (تجویز بیش‌ازاندازه دارویی با عوارض خطرناک) در مراکز خدمات سلامت «باطل» خواهد بود.

وقتی درمان بیمار به جراحی نیاز ندارد و با درمان سرپایی بهبود می­یابد، فریب بیمار به‌منظور متقاعد کردن او به جراحی، مصداقی از پیشنهادی باطل است که با «حق و حقیقت» هماهنگ نیست.

اگر بیمار یا خانواده او درباره توانمندی و مهارت خودمان یا یک فرد یا یک مؤسسه از مراکز خدمات سلامت از ما بپرسد و توانمندی بیش ازآنچه هست برای او بیان شود، این کار مصداق عمل باطل است؛ زیرا «واقعیت ندارد».

یا وقتی نارسایی قلبی (heart failure) در یک فرد مسن مبتلا به بیماری‎های مزمن، همچون فشارخون بالا، قند خون بالا، چربی خون بالا و ... به اندازه‌ای پیشرفت می‌کند که امکان اقدام جراحی (مثلاً جراحی قلب باز یا ترمیم عروقی) نیست و درمان‎های طبی به‌عمل‌آمده، تغییری در سیر پیش‎رونده بیماری نداشته است، اما بیمار در وضعیت نسبتاً پایداری قرار دارد، از بستری شدن در بیمارستان سودی نمی‎برد. برای چنین بیمارانی، مراقبت ویژه قلبی (CCU- Coronary Care Unit) که ارائه آن مستلزم هزینه فراوان و به‌کارگیری نیروی انسانی متخصص است، این بستری شدن در بخش مراقبت قلبی به او «نفعی نمی‎رساند» و از او «ضرری دفع نمی‎کند». درنتیجه، این بستری کردن مصداقی از عمل باطل و نادرست خواهد بود. شایان‌ذکر است تداوم در این‌گونه بیماران با لحاظ ادامه مراقبت‎ها تحت هدایت تیم پزشکی آموزش‌دیده در خارج از بیمارستان (منزل بیمار)، چالش‎های این مورد را برطرف خواهد کرد.

برنامه­ریزی برای برگزاری جلسه آموزشی ایمنی کار در هنگام کار با ادوات کشاورزی، ویژه مردان کشاورز روستا در ساعت ده صبح، می­تواند مصداق «هماهنگ نبودن با هدف» باشد. هدف از این جلسه، آموزش مردان کشاورز است، اما در این ساعت از روز، بیشتر آنان در محل کار کشاورزی هستند و این جلسه یا بی شرکت‌کننده خواهد بود یا اینکه شرکت‌کننده چندانی نخواهد داشت.

تحویل داروی تاریخ‌گذشته به مراجعه‌کننده داروخانه، مصداقی از کار «فاسد و بی­اثر» است. داروی تاریخ‌گذشته یا فاسد به بیمار آسیب جسمی می‌زند یا دست­کم بی­اثر است و پول او را به هدر می‌رود.

تصور مثال­های بیشتر را به خواننده گرامی می­سپاریم.

منابع:

اصفهانی، راغب (1392).معجم المفردات الفاظ القرآن. دارالکاتب العربی.

المصطفوی، حسن (1368).التحقیق فی کلمات القرآن الکریم: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

افرام البستانی، فؤاد (ترجمه رضا مهیار) (1370). فرهنگ ابجدی الفبائی عربی - فارسی: ترجمه کامل المنجدالابجدی.تهران: اسلامی.

ابن منظور، محمد بن مکرم (1414 ق).لسان العرب. بیروت: دار صادر.

فراهیدی، خلیل ابن احمد (1410 ق).العین. قم: هجرت.

طریحی، فخرالدین ابن محمد (1367).مجمع البحرین. قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

نویسنده:

دکتر محسن رضایی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم

دکتر مهرزاد کیانی

گروه اخلاق پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی

دکتر محسن جوادی

گروه فلسفه، دانشگاه قم

دکتر سعید نظری توکلی

گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران

دکتر محمود عباسی

گروه اخلاق پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی