نشریه دانش سلامت و دین

اعتبارسنجی روایات وسیله مسواک زدن

در بررسی روایات مرتبط با بهداشت دهان و دندان به روایاتی برمی‌خوریم که از وسیله مسواک زدن سخن گفته‌اند. برخی به‌صورت عام به مسواک زدن با شاخه درختان اشاره دارند و برخی چوب ‌تر و چوب نرم را مناسب مسواک دانسته‌اند. در روایاتی دیگر، به مسواک زدن با انگشت در شرایط اضطراری توصیه شده است. در بعضی دیگر، جنس چوب مسواک بیان شده است. روشن است که استفاده بهتر از این آموزه‌ها در گرو اعتبارسنجی آن‌هاست.

در این تحقیق، ضمن طرح روایات در ذیل عناوین فوق، به اعتبارسنجی آن‌ها پرداخته می‌شود. در این راستا، ضمن اعتبارسنجی سندی آن‌ها، تلاش شده است گامی در دیگر ابعاد اعتبارسنجی نیز برداشته شود که به این منظور، اعتبار منبعی این روایات بررسی شده است. همچنین، تلاش شده است با تشکیل خانواده حدیثی در این موضوع به درک بهتر روایات کمک و اعتبار دلالی آن‌ها بررسی شود. قرائن پیرامونی، ازجمله موارد مورد توجه در این مقاله است. در این نوشتار، به روایت‌هایی که با چند سند ذکر شده است و در چند منبع نقل شده توجه داده شده است و نیز به مواردی که یافته‌های تجربی می‌توانست به اعتبار روایات کمک کند، اشاره شده است.

مسواک با چوب

سهْلٌ عنْ منْصور بْن الْعبّاس عن ابْن أبی نجْران أوْ غیْره عنْ حنانٍ عنْ أبیه عنْ أبی جعْفرٍ(علیه‌السلام) قال: شکت الْکعْبة إلى اللّه عزّ و جلّ ما تلْقى منْ أنْفاسٍ من الْمشْرکین فأوْحى اللّه إلیْها قرّی کعْبة فإنّی مبْدلک بهمْ قوْماً یتنظّفون بقضْبان الشّجر فلمّا بعث اللّه محمّداً صلّى اللّه علیْه و آله أوْحى إلیْه مع جبْرئیل علیه‌السلام بالسّواک و الْخلال (کلینی. 1407 ق: 4/546، 32)؛ امام باقر(علیه‌السلام) فرمودند: کعبه در مورد (بوى بد) نفس‌هاى مشرکین به خداوند متعال شکوه کرد. خداوند به او وحى فرستاد: اى کعبه! آرام باش، من عوض آن‌ها جمعى را به نزد تو خواهم فرستاد که دهان‌هاى خود را با شاخه‌هاى درختان پاکیزه مى‌کنند. هنگامى که خداوند حضرت محمد صلّى اللّه علیه و اله را مبعوث فرمود با جبرئیل به او وحى کرد که مسواک و خلال کنند.

این روایت به دلیل وجود منصور بن العباس در سلسله سند که به ضعف او تصریح شده است (حلی. 1402 ق: 259؛ نجاشی. 1365: 413) و نیز وجود کلمه «غیره» در سند که نشانه متصل نبودن سند روایت است، ضعیف برشمرده می‌شود. شیخ صدوق درمن‌لایحضره الفقیهبا اندکی تفاوت روایت فوق را به‌صورت مرسل ذکر کرده است (صدوق. 1413 ق: 1/55، 125) که این روایت نیز به دلیل ارسال در سند ضعیف است. جناب برقی درمحاسنهم روایت یادشده را نقل کرده است که این روایت هم به دلیل وجود «منصور بن العباس» که تضعیف شده و نیز «عبدالوهاب بن الصباح» که اطلاعاتی از او در کتب رجالی نیامده است، ضعیف به شمار می‌آید.

مسواک با چوب تر و نرم

برخی روایات دلالت دارد که بهتر است برای مسواک زدن از چوب نرم و ملایم استفاده کرد: «قال الصّادق (علیه‌السلام) قال رسول اللّه‏... فإذا اسْتاک الْمؤْمن الْفطن بالنّبات اللّطیف و مسحها على الْجوْهرة الصّافیة زال عنْها الْفساد و التّغیّر (منسوب به امام صادق. 1400 ق: 124)؛ از امام صادق (علیه‌السلام) روایت شده است که پیامبر(صلی الله علیه و آله) فرمودند: هنگامی که مؤمن زیرک با چوب نرم و ملایم مسواک بزند و آن را بر آن گوهر پاک بمالد، تغییر و آلودگی را از دندان‌ها برطرف می‌کند (و به حالت سابق بازمی‌گردد)». این روایت در کتابمصباح‌الشریعهنقل شده است که درباره نویسنده این کتاب و نیز صحت انتساب آن به امام صادق (علیه‌السلام) اختلافات فراوانی وجود دارد. محمدباقر مجلسی (مجلسی. 1403 ق: 1/32) و شیخ حر عاملی (حر عاملی. 1416 ق: 8/550) ازجمله افرادی هستند که انتساب این کتاب را به امام صادق (علیه‌السلام) نمی‌پذیرند. امام خمینی (رحمةالله) علیه هم با اینکه از روایات این کتاب در کتب خود استفاده کرده است، اما انتساب آن را به امام قابل اطمینان نمی‌داند (خمینی، 1415 ق: 1/481). پاکتچی نیز ضمن بحث مفصلی در بازشناسی صاحب این کتاب، آن را منتسب به یکی از صوفیان خراسان، مربوط به قرن هفتم دانسته است (پاکتچی، 1388: 123). سیدکاظم طباطبایی این کتاب را به دلیل مشتمل بودن آن به متون شاذ، معتبر ندانسته است. در این کتاب اصطلاحات صوفیه بیان شده است و از سران آنان مانند ربیع بن خثیم تمجید شده و به فعل و قول آنان استناد شده است که این‌گونه سخن گفتن و استنادهای این‌چنینی در کتب حدیثی معتبر و مشهور بی‌سابقه است (طباطبایی. 1390: 270). علامه مجلسی نیز ازاین‌جهت به کتاب یادشده اشکال کرده است (مجلسی. 1403 ق: 1/32). بیشتر روایات این کتاب یا در منابع دیگر نیست و یا در صورت وجود در انتساب آن اختلاف زیادی میان کتاب مذکور و کتب دیگر مشاهده می‌شود؛ هرچند برخی همچون شهید ثانی، فیض کاشانی و میرزا حسین نوری انتساب روایات این کتاب را به امام پذیرفته‌اند (برای اطلاعات بیشتر ر.ک: رستگار جزی و همکاران. 1399: 139). به‌هرحال با توجه به شواهد فوق، این کتاب ازنظر منبعی ازجمله کتب با اعتبار کم تلقی شده است.

مسواک با چوب اراک

در کتاب مکارم الاخلاق می‌خوانیم: «و کان یسْتاک کلّ لیْلةٍ ثلاث مرّاتٍ مرّةً قبْل نوْمه و مرّةً إذا قام منْ نوْمه إلى ورْده و مرّةً قبْل خروجه إلى صلاة الصّبْح و کان یسْتاک بالْأراک أمره بذلک جبْرئیل (طبرسی. 1412 ق: 39)؛ پیامبر (صلی الله و علیه و آله) هر شب سه بار مسواک می‌کرد؛ یک‌بار پیش از خوابیدن و یک‌بار چون از خواب برمی‌خاست براى وردش و یک‌بار هم پیش از آنکه براى نماز صبح بیرون رود، و با چوب اراک مسواک می‌کرد که جبرئیل ایشان را بدان واداشته بود».

محققان کتابمکارم الاخلاقرا ازنظر اعتبار ازجمله کتاب‌های درجه دوم شیعه و تقریباً هم‌ردیف کتابمحاسنبرقی ارزیابی کرده‌اند (طباطبایی. 1390: 280). بنابراین، کتاب یادشده ازنظر منبعی از اعتبار نسبی برخوردار است، ولی ازنظر سند، روایات این کتاب بدون سند ذکر شده و مرسل هستند؛ بنابراین روایت پیش‌گفته ازنظر سندی ضعیف است.

در طب الامام الرضا (علیه‌السلام) آمده است: «... و اعْلمْ یا أمیر الْمؤْمنین أنّ أجْود ما اسْتکْت به لیف الْأراک فإنّه یجْلو الْأسْنان و یطیّب النّکْهة... (منسوب به علی بن موسی‌الرضا (علیه‌السلام). 1402 ق: 50)؛ بدان که بهترین وسیله‌ای که براى مسواک دندان به کار می‌رود چوب اراک است؛ چه دندان‌ها را جلا می‌دهد و دهان را خوشبو می‌سازد...». درباره انتساب این کتاب به امام رضا (علیه‌السلام) و نیز درباره محمدبن‌جمهور یکی از راویان این روایت اختلاف‌نظر وجود دارد. برخی آن را معتبر دانسته‌ و برخی در اعتبارش خدشه وارد کرده‌اند. ضمن اینکه در برخی نسخه‌ها به جای لیف الاراک، «المقبضة التى یکون لها ماء؛ چوب تر» آمده است که این مسئله هم تا اندازه‌ای از اعتبار دلالی آن می‌کاهد.

مسواک با چوب زیتون

«و قال نعْم السّواک الزّیْتون منْ شجرةٍ مبارکةٍ و یذْهب بالْحفْر و هو سواکی و سواک الْأنْبیاء قبْلی... (طبرسی. 1412 ق: 49)؛ و فرمودند(صلی الله علیه و آله): چه خوب است مسواک از چوب زیتون، درختی بابرکت است و چرک لثه را می‌برد و آن مسواک من و پیامبران پیش از من بوده است». این روایت نیز ازمکارم الاخلاقنقل شده و ازنظر سند مرسل است.

در برخی روایات هم آمده است که امام از چند مسواک استفاده می‌کردند، ولی به نوع مسواک‌ها اشاره‌ نشده است.

مسواک زدن با انگشت

در روایات، انگشت به‌عنوان جایگزین مسواک و کمترین حد از مسواک مطرح شده است.

«و سأل علیّ بْن جعْفرٍ أخاه موسى بْن جعْفرٍ(علیهم‌السلام): عن الرّجل یسْتاک مرّةً بیده إذا قام إلى صلاة اللّیْل و هو یقْدر على السّواک فقال «إذا خاف الصّبْح فلا بأْس به» (صدوق. 1413: 1/55)؛ درباره شخصی که یک مرتبه با دست مسواک بزند زمانی که برای نماز شب بیدار می‌شود، درحالی‌که می‌تواند مسواک بزند اگر می‌ترسد صبح شود، اشکالی ندارد».

نرم‌افزار درایه النور سند این روایت را با توجه به مشیخه شیخ صدوق چنین بازسازی کرده است:

 سند اول: عن محمد بن الحسن بن أحمد بن الولید عن محمد بن الحسن الصفار و سعد بن عبدالله جمیعاً عن أحمد بن محمد بن عیسى و الفضل بن عامر عن موسى بن القاسم البجلی و سأل علی بن جعفر أخاه موسى بن جعفر (علیه‌السلام) ...فقال... .

سند دوم: عن أبی رضی‌الله‌عنه عن محمد بن یحیى العطار عن العمرکی بن علی البوفکی و سأل علی بن جعفر أخاه موسى بن جعفر (علیه‌السلام) ... فقال... .

راویان هر دو سند امامی و ثقه هستند. بنابراین، هر دو سند این روایت صحیح است.

به لحاظ دلالی، هرچند از شرطی که در روایت گذاشته شده است به دست می‌آید که مسواک زدن با انگشت، مخصوص زمان ضرورت است و در غیر ضرورت، مسواک زدن با انگشتان حاصل نمی‌شود، ولی با توجه به روایات دیگر که در ادامه مطرح می‌شود، می‌توان فهمید که مراد از این شرط، نفی کمال است؛ یعنی مسواک کامل که ثواب کامل را داشته باشد، در غیر ضرورت با انگشت به دست نمی‌آید؛ به دلیل اینکه در این روایات پایین‌ترین سطح مسواک، مسواک با انگشت معرفی شده است (مجلسی. 1406 ق: 1/177).

در روایتی دیگر آمده است: «محمد بْن الْحسن بإسْناده عنْ محمد بْن الْحسن الصّفّار عنْ إبْراهیم بْن هاشمٍ عن النّوْفلیّ عن السّکونیّ عنْ جعْفرٍ عنْ أبیه عنْ آبائه علیْهم السّلام أنّ رسول اللّه(صلی الله علیه و آله) قال: التّسوّک بالْإبْهام و الْمسبّحة عنْد الْوضوء سواکٌ (طوسی. 1365: 1/357)؛ مسواک زدن با انگشت شصت و اشاره هنگام وضو مسواک است». این روایت به دلیل وجود سکونی که غیر امامی، ولی ثقه و مورد اعتماد علمای رجال است، موثق برشمرده می‌شود.

در کتابکافیآمده است: «و عنْ علیٍّ بإسْناده قال: أدْنى السّواک أنْ تدْلکه بإصْبعک (کلینی. 1407 ق: 3/23)؛ کمترین میزان مسواک کردن این است که انگشت خود را بر دندان‌هایت بسابی». «باسناده» اشاره به سند قبل دارد و براین‌اساس، مراد از قال، ابی جعفر(علیه‌السلام) (امام محمدباقر(علیه‌السلام)) خواهد بود؛ بنابراین سند روایت چنین می‌شود: «علی بن إبراهیم عن أبیه عن ابن أبی عمیر عن ابن بکیر عن من ذکره عن أبی جعفر(علیه‌السلام):...». عبارت «من ذکره» نشان می‌دهد که سند روایت متصل نیست و ازاین‌جهت به لحاظ سندی ضعیف است.

از مجموع روایات به دست می‌آید که مراد روایات از مسواک زدن، مسواک زدن با چوب است و از میان انواع آن، به‌صورت ویژه چوب اراک و در یک روایت مرسل، چوب زیتون مطرح شده است. در این موضوع دو بحث باید مطرح شود. یکم اینکه آیا استحباب مطرح‌شده برای مسواک، مخصوص مسواک سنتی (مسواک چوبی که نوعاً از درخت اراک درست می‌شود) است یا به‌طور مطلق شامل هر نوع مسواکی می‌شود؟ مجموع روایاتی که در چند شماره اخیر مورد بررسی قرار گرفت، به‌صورت مطلق به مسواک زدن توصیه و تأکید دارند و نوعاً مقید به مسواک مشخصی نکرده‌اند. از این نکته استفاده می‌شود که استحباب مسواک زدن منحصر به مسواک چوبی نیست و شامل همه انواع مسواک است؛ هرچند ممکن است مسواک‌های چوبی اراک و زیتون ویژگی‌های خاصی هم داشته باشند (فاضل لنکرانی) که اتفاقاً مراجعه به برخی تحقیقات علمی، این مسئله را تأیید می‌کند؛ برای نمونه می‌توان به مقاله‌ علیرضا قنادی و نعیمه‌سادات داوودی با عنوان «درخت مسواک در آموزه‌های طب اسلامی، طب سنتی و دانش نوین بشری» اشاره کرد. در بخش نخست این مقاله به برخی از تفاسیر قرآن و روایات درباره درخت مسواک اشاره شده است. در بخش دوم، اهمیت چوب این درخت از منظر منابع طب و داروسازی سنتی و تجارب دانشمندان گذشته بررسی شده است. بخش آخر نیز به برخی یافته‌های جدید دانشمندان دربارۀ خواص دارویی گیاه مسواک و مواد مؤثر اصلی آن پرداخته است که در جلوگیری از پوسیدگی دندان‌ها مؤثرند. طبق یافته‌های این مقاله با توجه به آنالیزهای فیتوشیمیایی که بر روی این گیاه انجام گرفته است، برخی مواد طبیعی موجود در این گیاه، شامل کلرور سدیم، اگزالات کلسیم، سیلیکا، فلوراید، ترکیبات سولفاته، ویتامین c واسیدتانیک تشخیص داده شده است. افزون بر آن‌ها، ریشۀ گیاه دارای ترکیبات کربوهیدراته، دی‌هیدروایزوکومارین دیمرها نظیر سالوادورین، تعدادی از گلیکوزیدها و فلاونوئیدها، ساپوتین‌ها، آلکالوئید تری‌متیل آمین، استروئیدهای گیاهی نظیر بتاسیتوسترول و نیز بنزیل ایزوتیوسیانات است که هرکدام از آن‌ها نقشی ویژه در جلوگیری از پوسیدگی دندان‌ها دارند؛ به‌عنوان‌مثال ویتامین c و سیسترول نقشی مهم در تقویت خون‌رسانی مویرگ‌های لثه و پیشگیری از التهاب لثه ایفا می‌کنند. همچنین ترکیبات سولفاته، اسید تانیک و ایزوتیوسیانات‌ها دارای اثرات آنتی‌باکتریال هستند و نمک‌های کلسیم می‌توانند به‌عنوان ساینده و دترجنت عمل کنند (قنادی و داودی. 1390: 119-123).

منابع:

برقى، احمد بن محمد بن خالد (1371 ق)‏.المحاسن‏. محقق: محدث، جلال‌الدین. چاپ دوم.‏ قم: دار الکتب الإسلامیة.

پاکتچی، احمد (1388 ش).مباحثی در علل الحدیث به ضمیمه بازشناسی متن مصباح الشریعه. تهران: دانشگاه امام صادق×.

حر عاملی، محمد بن حسن (1416 ق).تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل. قم: موسسه آل البیت÷ لاحیاء التراث.

حلی، حسن بن یوسف (1402 ق).رجال العلامة الحلی. مصحح: بحر العلوم، محمدصادق. قم: الشریف الرضی.

خمینی، روح‌الله الموسوی (1415 ق).المکاسب المحرمه. قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی&.

رستگار جزی، پرویز؛ محمدی، علی‌اصغر؛ قاسم‌پور، محسن؛ روحی، برندق کاوس (1399). «اعتبارسنجی اصالت انتساب در محتوای کتاب مصباح الشریعه و تأملی در مسئله تدلیس و جعل در آن».تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا. ش 2. ص 137-166.

صدوق (ابن‌بابویه)، محمد بن على‏ (1413 ق)‏.من لا یحضره الفقیه. محقق: غفارى، على‌اکبر. چاپ دوم. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.

طباطبایی، سیدمحمدکاظم (1390).منطق فهم حدیث.قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.

طبرسى، حسن بن فضل (1412 ق).مکارم الأخلاق.قم: الشریف الرضى‏.

طوسی، محمد بن حسن (1365).تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیه.

فاضل لنکرانی، محمدجواد، http://fazellankarani.com/persian/faq/23420/

قنادی، علیرضا و نعیمه سادات داودی. «درخت مسواک در آموزه‌های طب اسلامی، طب سنتی و دانش نوین بشری».مجله تاریخ پزشکی. ش 9. ص 119-132.

کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (1407 ق).الکافی(ط –الإسلامیة). چاپ چهارم. تهران: دار الکتب الإسلامیة.

مجلسی، محمدباقر (1403 ق).بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار÷. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

مجلسى، محمدتقى‏ (1406 ق‏).روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه(ط- القدیمة). قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور.

محمدی، علی‌اصغر و کاوس روحی برندق (1399). «اعتبارسنجی اصالت انتساب در محتوای کتاب مصباح الشریعه و تأملی در مسئله تدلیس و جعل در آن».تحقیقات علوم قرآن و حدیث.ش 2: ص 137-166.

منسوب به جعفر بن محمد (امام صادق×) (1400 ق)‏.مصباح الشریعه. بیروت: اعلمى‏.

منسوب به على بن موسی‌الرضا (امام رضا×) (1402 ق)‏.طبّ الإمام الرضا×(الرسالة الذهبیة). قم: دار الخیام‏.

نجاشی، احمد بن علی (1365).رجال النجاشی. تحقیق: شبیری زنجانی، موسی. قم: مؤسسة النشر الإسلامی.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم