نشریه دانش سلامت و دین

نقش توجه به گذرا بودن سختی‌ها در کاهش فشار روانی بیماری از منظر قرآن کریم

توجه به نیازهای معنوی بیماران و دغدغه‌های آنان، یکی از ابعاد مراقبت از بیماران برشمرده می‌شود؛ نکته‌ای که بر اساس شواهد متعدد، در بهبود سلامت فیزیکی و کیفیت زندگی بیماران نیز مؤثر است. گاه تحمل حجم درد و مشکلات برای بیمار سخت می‌شود و خود را در میان انواع مشکلات می‌یابد؛ به‌گونه‌ای که گویا امکان خلاصی از این وضعیت برای او وجود ندارد. این مسئله می‌تواند انسان را به‌سوی ناامیدی سوق دهد که ازجمله مسائل و مشکلات معنوی شایع در بیماران است (Cressey and Winbolt-Lewis. 2000؛.Chow and Nelson-Becker 2010). یکی از راهکارهای مورد استفاده از قرآن کریم و روایات معصومان(علیهم‌السلام)، توجه دادن به گذرا بودن شرایط خاص بیماری است.
گاه، بیماری موقتی است و فرد هرچند در حال حاضر با یک بیماری سخت مواجه است و شرایط دشواری را سپری می‌کند، اما به‌هرحال این شرایط خواهد گذشت و بیمار بهبودی خود را بازخواهد یافت و فشار این لحظات موقت و گذراست و گاه هرچند بیماری مزمن و طولانی‌مدت است، اما شدت و ضعف آن در همۀ زمان‌ها یکسان نیست و اگر گاهی شدت آن زیاد است، در مقاطعی هم از شدت آن کاسته می‌شود و حتی گاه بدون علائم است و گاه باوجوداینکه سختی بیماری تا آخر عمر با فرد همراه است، ولی روح انسان به‌قدری رشد می‌کند و سعه‌صدر کسب می‌کند که آن سختی و فشار قبل را ندارد و تحمل آن در نظرش راحت‌تر جلوه می‌کند؛ مانند وزنه‌برداری که با تمرین زیاد وزنه‌هایی که روزگاری سنگین بود، اینک در نظرش سبک می‌نماید. توجه به این واقعیت که شرایط همواره بدین منوال نخواهد بود و شرایط سخت بیماری و یا فشار روانی حاصل از آن، همواره به این میزان نخواهد بود، تاب‌آوری بیمار را ارتقا می‌دهد و او را از احساس به بن‌بست رسیدن، می‌رهاند.
این مسئله، در سوره مبارکه انشراح مورد توجه قرار گرفته است. وقتی پیامبر اکرمﷺ فراروی انجام کاری دشوار است، خدای سبحان نخست شرایط سختی را که پیش‌تر در آن قرار گرفته بود، به ایشان یادآوری می‌کند. مسئولیت سنگین و کمرشکنی که فشار زیادی بر وجود نازنین پیامبرﷺ در راستای رسالتشان وارد کرده بود و اینک به‌واسطۀ شرح صدری که خداوند عنایت کرده، برایشان راحت شده است: (أ لمْ نشْرحْ لک صدْرک * و وضعْنا عنْک وزْرک * الّذی أنْقض ظهْرک (انشراح: 1-3)؛ آیا ما سینه تو را گشاده نساختیم و بار سنگین تو را از تو برنداشتیم؟! همان بارى که سخت بر پشت تو سنگینى می‌کرد!) در این آیه، مراد از «وضع وزر» برداشتن اصل بار نیست؛ بلکه بار مسئولیت قبلی هنوز بر دوش پیامبرﷺ است؛ ولی دیگر سنگینی آن را احساس نمی‌کند و این همان معنای شرح صدری است که در آیه مطرح شده است. ادامه آیه نشان می‌دهد که این شرح صدر زمانی به پیامبر داده شد که ایشان در برابر این فشار ایستادگی کردند و آن بار سنگین را به دوش کشیدند: (الّذی أنْقض ظهْرک)(طباطبایی. 1417 ق: 20/315؛ صبوحی. 1394: 6/207). خدای متعال پس از یادآوری این مسئله، یک قاعده کلی از آیات استفاده می‌کند: (فإنّ مع الْعسْر یسْرا (انشراح: 5)؛ پس [بدان که‏] با دشوارى، آسانى است). این آیه نشان می‌دهد که آنچه در آیات قبل ذکر شد، یک سنت همیشگی خداوند است که پس از سختی، آسانی فرامی‌رسد. در واقع، آسانی همزاد و همراه سختی است. نکته قابل توجه اینکه در این آیه از «مع» استفاده شده است؛ هرچند این واژه به معنای همراه بودن است، ولی می‌دانیم که دو مفهوم سختی و آسانی متناقض هستند و آسانی به معنای نبود سختی است؛ بنابراین همراه بودن به معنای هم‌زمانی، معنا نخواهد داشت. در واقع، «مع» در اینجا در معنای مجازی استعمال شده و استعاره از نزدیکی حصول راحتی پس از سختی یا مشاهده کردن نشانه‌های آسانی است (ابن عاشور. (بی‌تا): 30/365). همان‌طور که در آیات دیگر به بعدیت تصریح شده است: (... سیجْعل اللّه بعْد عسْرٍ یسْراً (طلاق: 7)؛ خدا به‌زودی پس از دشوارى آسانى فراهم می‌‏کند). این آیات تصریح می‌کنند که سختی ماندگار نیست و بعد از سختی‌ها، راحتی فرامی‌رسد.
توجه دادن به این معنا در روایات معصومان(علیهم‌السلام) نیز وجود دارد. امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید: «روزگار دو روز است؛ روزى به کام تو و روزى به زیان تو. چون به کام تو بود، سرمست مشو و چون به زیان تو بود، شکیبا باش» (شریف الرضی. 1414 ق: 546) و در جای دیگر می‌فرماید: «بدان که دنیا دو روز است؛ یک روز به سود تو، و یک روز به زیان تو و بدان که دنیا خانه‌ای است در حال تغییر و تحول...» (شریف الرضی. 1414 ق: 462). این نامه خطاب به «عبدالله بن عباس» نوشته شده است و به نظر می‌رسد ایشان با حادثه ناگواری مواجه شده و یا انتظار مهمی داشته است و برآورده نشده و به همین دلیل غمگین شده است و امام(علیه‌السلام) برای دلداری و آرامش دادن به ایشان به طبیعت زندگی دنیا و در حال تغییر بودن آن توجه داده است که حاکی از گذرا بودن مشکلات و فشارهای آن است. توجه به این مسئله باعث می‌شود که انسان در برابر حوادث روزگار و فراز و نشیب‌های آن تاب‌آوری بیشتری داشته باشد و تحمل مشکلات آن برایش آسان‌تر گردد. این مسئله در شعرهای فارسی نیز نمود پیدا کرده است:

چرخ گردون گر دو روزى بر مراد تو نگشت
دائماً یکسان نماند حال گردون غم مخور

منابع:
- قرآن کریم.
- فولادوند، محمدمهدى (1418 ق). ترجمه قرآن. تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى‏.
- ابن عاشور، محمد بن طاهر (بی‌تا). التحریر و التنویر. بیروت: مؤسسه التاریخ‏.
- شریف الرضی، محمد بن حسین (1414 ق‏). نهج‌البلاغه (للصبحی صالح). قم: هجرت‏.
‏- طباطبایی، سیدمحمدحسین( 1417 ق). المیزان فى تفسیر القرآن‏‏. چاپ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
- صبوحی، علی (1394). تدبر در قرآن کریم. قم: مؤسسه تدبر در قرآن کریم.
- Chow EO, Nelson-Becker H. Spiritual distress to spiritual transformation: Stroke survivor narratives from Hong Kong. Journal of Aging Studies. 2010;24(4):313-24.
- Cressey R, Winbolt-Lewis M. The forgotten heart of care: a model of spiritual care in the National Health Service. Accident and emergency nursing. 2000;8(3):170-7.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم