نشریه دانش سلامت و دین

احکام پیوند اعضا (1) حکم اولی برداشت عضو از جسد

«پیوند اعضا»، از مباحث مهم مطرح در پزشکی، اخلاق پزشکی و فقه پزشکی است. ‏«پیوند اعضا»‏ از موضوعاتی است که به‌خوبی نشان‌دهندۀ اهمیت رابطه فقه، قانون‌گذاری و پیشرفت و توسعه جامعه است. درحالی‌که در برخی کشورهای پیشرفته، بحث ‏پیوند اعضا‏ دارای مشکلاتی جدی است، با عنایت فقیهان شیعه و صدور فتوای جواز پیوند اعضا و تصویب قوانین مربوطه در مجلس شورای اسلامی و علاقه و تلاش پزشکان، شاهد پیشرفت چشمگیر کشور در بحث پیوند اعضا هستیم (لاریجانی. 1382؛ لاریجانی. 1383).
در کتاب‌های فقهی، احکام پیوند اعضا به‌تفصیل بحث شده است و ازجمله موارد مورد بحث، حکم استفاده از اعضای مصنوعی و پیوند عضو انسان به خودش است. در این شماره، به حکم اولی برداشت عضو از جسد می‌پردازیم و ان‌شاءالله در شماره‌های بعد، دیگر اقسام را بررسی خواهیم کرد.

حکم اولی برداشت عضو از جسد مؤمن
در آموزه‌های اسلامی، مؤمن چه زنده باشد چه مرده، محترم است و رعایت برخی مسائل در رابطه با مؤمن و بدن یا جسد او واجب دانسته شده است. نمی‌توان با جسد مؤمن آن‌گونه رفتار کرد که با جمادات و نباتات رفتار می‌شود. با این وصف، آیا برداشت عضو از جسد مؤمن برای پیوند به فردی دیگر، شرعاً جایز دانسته شده است؟ در چهار شماره گذشتۀ ماهنامه، پنج دلیل به عنوان دلایل اثبات حرمت تشریح جسد مؤمن ارائه شد که همان پنج دلیل با همان جزئیات در مورد حرمت برداشت عضو از جسد مؤمن قابل استناد است؛ مثلاً در مورد حرمت مثله کردن، دلیل همان دلیل است و اعتبار یا عدم اعتبار آن‌ها به همان شرحی است که در بخش تشریح بیان شد. همچنین، لزوم رعایت حرمت مؤمن و برابری حرمت مؤمن پس از مرگ با حرمت او در حال حیات، منع برخی اقدامات بر جسد مؤمن از قبیل کوتاه کردن مو و ناخن و دلالت این منع به‌طریق‌اولی بر منع انجام اقدامات تهاجمی بر جسد، لزوم تسریع در دفن متوفی و لزوم دفن تمام اجزاء جسد مؤمن و وجوب دیه بر قطع اعضای میت.

حکم اولی برداشت عضو از جسد کافر
همانگونه که در بخش «تشریح» بیان شد، از نظر فقهی، غیرمسلمان، اصطلاحا کافر خوانده می شود و با یک دسته بندی اجمالی، کافر، یا حربی است یا ذمّی. کافر ذمی به آن دسته از اهل‌کتاب گفته می‌شود که در سرزمین‌های اسلامی زندگی می‌کنند و با حاکم اسلامی قراردادی بسته‌اند که اصطلاحا ذمه نامیده می شود. (مشکینی،۱۳۹۲) کافر حربی کافری است که هیچ نوع عهد و پیمانی با مسلمانان ندارد. (هاشمی شاهرودی، 1387) برداشت عضو از جسد کافر حربی، مجاز و از کافر ذمی تابع قرارداد فیمابین یا بنا به نظر برخی فقها، مجاز است. برخی فتاوای موجود در این خصوص بدین شرح است:

امام خمینی(رحمة‌الله): قطع عضو میت غیر مسلمان براى پیوند، حرام نیست و دیه ندارد (امام خمینی. 1372).
 آیت‌الله خوئی(رحمة‌الله): بریدن عضوى از بدن مرده کافر و یا مشکوک الاسلام، به‌منظور پیوند زدن آن به بدن شخص ‏مسلمان جایز است (خوئی. 1412 ق).
 آیت‌الله وحید خراسانی: بریدن عضوى از بدن مرده کافرى که تشریح آن جایز است و یا کسى که مسلمان یا ذمّى بودن او مشکوک است، به‌منظور پیوند زدن آن به بدن شخص مسلمان جایز است (وحید خراسانی. 1421 ق).
 آیت‌الله سیستانی: بریدن عضوی از بدن کافر مرده‌ای که خونش محترم نیست و یا مشکوک است، برای پیوند زدن به ‏بدن مسلمان جایز است (سیستانی.1393).

منابع:
- خمینی، سید روح ا... (1372). توضیح المسائل. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. ص 414.
- حسینی سیستانی، سیدعلی (1393). توضیح المسائل. ص 575.
- لاریجانی، باقر (1383). پزشک و ملاحظات اخلاقی. تهران: برای فردا. جلد 1. ص 43.
- لاریجانی، باقر (1382). پیوند اعضا مباحث علمی، اخلاقی، حقوقی و فقهی. تهران: برای فردا. ص 39.
- خوئی، سیدابوالقاسم (1412 ق). توضیح المسائل. قم: لطفی. ص 561.
- وحید خراسانی، حسین (1421 ق). توضیح المسائل. قم: مدرسه باقرالعلوم(علیه‌السلام). ص 575.
- مشکینی اردبیلی، علی. مصطلحات‌الفقه. قم: موسسه دارالحدیث، ۱۳۹۲ش، ص۴۷۰
- هاشمی شاهرودی، سید محمود. فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل بیت(علیهم‌السلام))، مؤسسه دایره‌المعارف فقه اسلامی ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۷۶۳

نویسنده:

دکتر احمد مشکوری

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم