نشریه دانش سلامت و دین

معاد، ضمانت اجرایی اخلاق پزشکی اسلامی

معاد
در شماره پیشین، به این نکته مهم اشاره شد که مهم‌ترین و کلیدی‌‌ترین موضوع در مبانی اخلاق پزشکی اسلامی، وجود یا عدم وجود خداوند است که در جهان‌‌بینی اسلامی، با عنوان «توحید» شناخته می‌‌شود. گفته شد که باور به وجود خداوند نتایج مهمی را به همراه دارد؛ ازجمله باور به «معاد»، «قیامت» و «زندگی پس از مرگ».
اگر به وجود خداوند باور پیدا کردیم، این خدای مهربان قدرتمند عالم، باید زمینه را برای رسیدن انسان‌‌ها به کمال مطلوب‌‌ و به آن هدف، فراهم کند. بنابر قاعده «لطف»، «بر خداوند حکیم و عادل لازم است انسان را در مسیر تحقق و شکوفا شدن استعدادهایش قرار دهد» (بی‌نام، 1389). زمانی که درک کنیم این قاعده از سوی خداوند متعال جاری است، لازم است خداوند متعال راه سعادتمندی را برای انسان بیان کند. خداوند تبارک‌وتعالی با اعطای عقل و اندیشه به انسان و نیز فراهم کردن امکان تجربه و شهود و تکمیل آن با نقل (وحی و سنت)، ابزار معرفتی کاملی را در اختیارش گذاشته تا راه هموار سعادت جاودان خود را از پرتگاه‌‌های شقاوت بازشناسد. ازاین‌رو، آموزه‌‌های اسلام بایدونبایدهای عقلی و نقلی دارد. اگر کسی بخواهد سعادتمند دنیا و آخرت شود، باید این امرونهی خداوند متعال را محترم شمرده، به آن پایبند باشد.
از سوی دیگر، بر اساس تجربه زندگی ما، خوبان عالم و کسانی که مطابق با اخلاق (خوبی‌های گفته‌شده در همین بایدها و نبایدها) عمل و رفتار می‌‌کنند، بیشترین لذّت را از زندگی دنیا نبرده‌‌اند و نمی‌‌برند. اصولاً کسی که اخلاق‌‌مدارانه زندگی می‌کند، به‌ناچار باید از بخشی از لذّت‌های مادّی و دنیوی خود دست بردارد.
خود شما دقّت و قضاوت کنید. در بین همکارانی که در مراکز ارائه خدمات سلامت، به‌ویژه در مراکز درمانی هستند، افرادی که اخلاقی رفتار می‌کنند، دروغ نمی‌گویند، دغل‌‌بازی نمی‌‌کنند؛ بلکه با گیرنده خدمت سلامت و خانواده‌‌ی وی مهربانی می‌کنند و حکیمانه و عادلانه رفتار می‌کنند، به‌موقع به محل کار خود می‌آیند، کارشان را درست انجام می‌دهند و ... آیا به همۀ حقّ و حقوقشان و به همۀ لذّت‌‌های مادّی می‌رسند؟ اتفاقاً در برخی موارد، کسی که از «انجام درست» کار خود کوتاهی می‌کند، از کار خود کم می‌گذارد و ... معمولاً در راحتی است و در یک مجموعه و سازمان نامنسجم، پیشرفت ظاهری هم می‌کند.
خدایی که متکلمان اسلامی می‌گویند و مسلمانان به وجود او باور دارند، اگر چنین خدایی وجود داشته باشد، و نهایتاً در عالم وجود، خوبان عالم را به همۀ پاداششان نرساند، این خداوند ظالم است و عادل نیست! یک جایی، در دنیا یا در آخرت، دست‌‌کم باید پاداش خوبی‌ها داده شود. در دنیا که تابه‌‌حال چنین چیزی محقق نشده است. در واقع، این دنیای مادّی چنین قابلیتی را ندارد که پاداش همۀ خوبی‌ها و بدی‌ها در آن داده شود. در اینجاست که بر اساس استدلال عقل، وجود معاد لازم و ضروری و اجتناب‌‌ناپذیر می‌‌گردد.
 به‌عنوان نمونه، وقتی صدام سقوط کرد، بخشی از فیلم‌‌های ضبط‌شده، از سوی بعث عراق عمومی شد. کسانی که آن فیلم‌‌ها را مشاهده کردند، دیدند که آدم زنده را داخل چرخ‌‌گوشت گذاشته بودند و از آن‌طرف بدن چرخ شده‌‌اش بیرون می‌آمد. در همین چند سال اخیر، همگی شاهد ستم‌‌ها و جنایت‌‌های داعشی‌ها بودیم؛ انسان زنده را در قفس می‌سوزاندند. بنابر روایت سردار عزیز دل‌ها، حاج قاسم شهید عزیز، شیرخوار را کباب کردند و بر روی ظرف برنج گذاشتند و مادرش را مجبور کردند که از آن غذا بخورد! آیا می‌شود صدام یا جنایتکاران داعشی را به سزای اعمالش رساند؟ افراد متعددی را کشته‌اند؛ ولی مگر در دنیا چند بار می‌‌شود انتقام خون بی‌‌گناهان را از این جنایتکاران گرفت؟! در هیروشیما و ناکازاکی که آمریکای جنایتکار بمب اتمی انداخت، ده‌‌ها هزار نفر انسان که اغلب غیرنظامی بودند، در چند دقیقه کشته شدند. چند بار می‌شود این قاتل را اعدام کرد؟ اصلاً دنیا قابلیتش را ندارد و اگر خداوند قیامت را برپا نکند، ظالم است.
در مراکز ارائه خدمات سلامت (به‌ویژه مراکز درمانی)، ارائه خوب و خداپسندانه یک خدمت سلامت، آثار نیکوی بی‌شمار و گوناگونی برای بیمار و اطرافیان او و بلکه همه عالم امکان دارد که به شمار آوردن همه آن‌ها و پاداش به همه آن خوبی‌ها در زندگی مادی غیرممکن به نظر می‌رسد.
در مراکز درمانی، اگر مجموعه مدیریت خالصانه بکوشند، نمی‌‌توانند مزد و پاداش واقعی و حقیقی هر یک از کارکنان را ادا کنند. همان‌طور که گفته شد، در بستر برخی نابسامانی‌‌ها، کسانی که خوب کار نمی‌‌کنند، ممکن است بهره بیشتری نصیبشان شود.
برخی صاحب‌‌نظران معتقدند که در مراکز درمانی برای اطمینان از رعایت اخلاق، باید با نظارت‌‌های جدی و فوق‌‌العاده، دوربین مداربسته و ... کیفیت کار کارکنان را مدنظر داشت. نویسنده هم مخالف این نظر نیست، اما با این احوال، بازهم افراد دغل می‌‌توانند از همۀ این نظارت‌ها بگریزند! آنچه بنده می‌‌دانم این است که تنها یک دیدگاه، توانمندی نظارت بر همۀ احوال انسان را دارد و هیچ‌چیز از نظارت او پوشیده باقی نمی‌ماند. به‌عبارت‌دیگر، فقط و فقط در مکتب اخلاقی توحیدی، به‌ویژه مکتب اخلاقی اسلام عزیز، این امکان وجود دارد که همه خوبی‌ها و بدی‌های اخلاقی انسان محاسبه و ثبت و ضبط و به آن رسیدگی گردد. به‌تبع این امر، تنها یک دیدگاه است که اجرای اصول و قواعد اخلاقی آن، ضمانت اجرایی دارد. مولای متقیان امام علی ابن ابی‌‌طالب(علیه‌السلام) در دعای شریف کمیل، به خدای متعال عرضه می‌دارند: «... و لا یمکن الفرار من حکومتک ...».
اگر این حقیقت را بپذیریم که خدایی هست، باید بپذیریم که قیامتی برپا خواهد شد، باید مراقب باشیم که مشمول این آیه کریمه نباشیم:
«و وضع الْکتاب فترى الْمجْرمین مشْفقین‏ ممّا فیه و یقولون یا ویْلتنا ما لهذا الْکتاب لا یغادر صغیرةً و لا کبیرةً إلاّ أحْصاها و وجدوا ما عملوا حاضراً و لا یظْلم ربّک أحداً (کهف: 40)؛ و کتاب [کتابى که نامه اعمال همه انسان‌هاست] در آنجا گذارده مى‏شود، پس گنه‌کاران را مى‏بینى که ازآنچه در آن است، ترسان و هراسانند؛ و مى‏‌گویند: اى واى بر ما! این چه کتابى است که هیچ عمل کوچک و بزرگى را فرونگذاشته مگر اینکه آن را به شمار آورده است؟! و (این در حالى است که) همه اعمال خود را حاضر مى‏‌بینند؛ و پروردگارت به هیچ‌کس ستم نمى‏‌کند».
باور حقیقی به «توحید» و به‌تبع آن به «معاد»، این امکان را فراهم می‌‌آورد تا همه اعمال، رفتار، کردار، افکار، اندیشه، گفتار، صفات و ... اختیاری انسان قابل بررسی باشد و تنها در همین دیدگاه اسلام عزیز است که امکان پاداش به همه خوبی‌ها و جزا و سزای همه بدی‌ها به‌طور کامل فراهم است. فقط و فقط در چنین صورتی است که اخلاق، ضمانت اجرایی واقعی به خود می‌‌گیرد.
هر یک از ما ارائه‌کنندگان خدمات سلامت باید مراقب باشیم که تمام رفتار و نیز تعاملاتمان با گیرنده خدمت سلامت، منطبق با آموزه‌های شرع مقدس (عقل و نقل) باشد. هر کار درست و اخلاقی و هر اقدام صحیح در راستای سلامت گیرنده خدمت، حسنه‌‌ای است که پاداش آن به‌طور کامل و بدون ذره‌‌ای کم و کاستی به دست ما خواهد رسید و سزای هر کار نادرستمان را هم خواهیم دید.

منابع:
- قرآن کریم.
- دعای کمیل.
- قاعده لطف چیست؟ (1389). قابل دستیابی در https://article.tebyan.net/145572

نویسنده:

دکتر محسن رضایی آدریانی

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم