نشریه دانش سلامت و دین

نقش خودآگاهی در عزت‌نفس

خودآگاهی و زندگی آگاهانه می‌تواند نقشی بسزا در تعالی زندگی و ارتقای سطح حیات داشته باشد. محققان، این مسئله را یکی از مؤلفه‌های عزت‌نفس دانسته‌ و معتقدند که در صورت کاهش سطحی معین از آگاهی در فعالیت‌هایمان، با کاهش عزت‌نفس مواجه می‌شویم (براندن. 1400: 93).
در روایات اسلامی، معرفت نفس کامل‌ترین و سودمندترین معارف به شمار رفته است. امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید: «معْرفة النّفْس أنْفع الْمعارف» (تمیمی آمدی. 1366: 232) و در جای دیگر آمده است: «معْرفة النّفْس أکْمل الْمعارف» (لیثی واسطی. 1376: 486) و در مقابل می‌فرماید: «کفى بالمرء جهلاً أن یجهل نفسه (تمیمی آمدی. 1366: 233)؛ انسان را همین نادانى بس که خودش را نشناسد». معرفت نفس، خودشناسی، و شناخت صفات و عادات خویش همگی مفاهیم نزدیک به مفهوم خودآگاهی هستند؛ ولی خودآگاهی در تعریف دقیق‌تر شامل درک، توجه و آگاهی از ابعاد وجودی، ویژگی‌ها، افکار، احساسات، گرایش‌ها و رفتارهای خود در طی فرایند زمان است (مروتی و همکاران. 1398: 2).
به‌عبارت‌دیگر، خودشناسی شناخت ابعاد و ویژگی‌های خود، و خودآگاهی توجه و آگاهی از این شناخت در طی فرایند زمان است. خودآگاهی یکی از سازه‌های مهم شخصیت و به معنای آگاهی از احساسات، نیازها و هیجان‌های خود است (فرهنگی. 1385: 1/130). اهمیت خودآگاهی در اشعار فارسی نیز نمود داشته است.

جان چه باشد جز خبر در آزمون
هرکه را افزون خبر، جانش فزون
اقتضای جان چو ای دل آگهی است
 هرکه آگه‌تر بود جانش قوی است

آموزه‌های اسلامی، به ارتقای خودآگاهی انسان کمکی شایان می‌کند. قرآن کریم، خودآگاهی را در گرو توجه و یادآوری خداوند دانسته است: ﴿و لا تکونوا کالّذین نسوا اللّه فأنْساهمْ أنْفسهمْ أولئک هم الْفاسقون (حشر: 19)؛ و همچون کسانى نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آن‌ها را به «خود فراموشى» گرفتار کرد، آن‌ها فاسقان‌اند﴾.
همچنین، این منابع نقاط ضعف و قوت انسان را به او یادآوری می‌کنند تا خود واقعی‌اش را بشناسد و بتواند خطا‌های شناختی انسان را از خود کاهش ‌دهد و واقع‌بینانه‌تر در مسیر رشد و تعالی قدم بردارد. همچنین، منابع دینی در مواردی به سائق‌های عملکرد انسان توجه داده است: ﴿و قال إنّما اتّخذْتمْ منْ دون اللّه أوْثاناً مودّة بیْنکمْ فی الْحیاة الدّنْیا... (عنکبوت: 25)؛ (ابراهیم) گفت: شما غیر از خدا بت‌هایی براى خود انتخاب کرده‏اید که مایه دوستى و محبت میان شما در زندگى دنیا باشد﴾. در این آیه شریفه به مخاطبان توجه داده شده است که یکی از علل بت‌پرستی کنترل‌های عاطفی شکل‌گرفته در جامعه است و افراد برای اینکه روابط عاطفی خود را در جامعه حفظ کنند، از بت‌پرستی دست نمی‌کشند.
به‌هرتقدیر، در منابع دینی بر ضرورت خودآگاهی تأکید شده است؛ به‌گونه‌ای که امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید: «أعظم الجهل جهل الإنسان أمر نفسه (تمیمی آمدی. 1366: 233)؛ بزرگ‌ترین نادانى، نادانى انسان نسبت به کار خویشتن است». در جای دیگر می‌فرماید: «منْ لمْ یعْرفْ نفْسه بعد عنْ سبیل النّجاة و خبط فی الضّلال و الْجهالات (همان)؛ کسی که خود را نشناسد از راه رستگاری دور شود و در گمراهی و نادانی فرو رود».
همچنین، امام علی(علیه‌السلام) در تبیین اهمیت آگاهی از خود، جهل به خود را منشأ جهل به همه چیز معرفی کرده، می‌فرماید: «لا تجْهلْ نفْسک فإنّ الْجاهل معْرفة نفْسه جاهلٌ بکلّ شیْ‏ءٍ(همان)؛ نسبت به نفس خود جاهل مباش، همانا کسی که به شناخت نفس خود جاهل باشد، به همه چیز جاهل است».
برخی از مصادیق خودآگاهی در زندگی به شرح ذیل است:
- انفعالی نبودن رفتارها و تنظیم آگاهانه عملکرد: انسان گاه بر اساس اندیشه و آگاهی خود عمل می‌کند و گاه متأثر از انتظارات و خواست‌های دیگران است. روشن است که عمل بر اساس اندیشه و آگاهی خود، احساس تسلط بیشتر بر خود را بالاتر می‌برد و عزت‌نفس انسان را ارتقا می‌دهد و به‌هرحال، توجه به اینکه کدام رفتارش متأثر از عملکرد آگاهانه و کدام رفتار متأثر از انتظارات و خواست‌های دیگران است، یکی از مصادیق خودآگاهی خواهد بود.
- تمییز قائل شدن میان واقعیت‌ها، تعبیرها، تفسیرها و احساسات: باید توجه داشت که احساس ما، عین حقیقت نیست. گاه بین تفسیر ما از حقیقت و درنتیجه آن احساسی که بر اثر آن شکل می‌گیرد، با آنچه در واقع روی می‌دهد، تفاوت وجود دارد. برای نمونه، گاه فردی را می‌بینیم که اخم کرده است و برداشت ما این می‌شود که از ما خشمگین است و ممکن است دلگیر شویم یا حالت دفاعی بگیریم؛ ولی در واقع ممکن است این تفسیر ما اشتباه باشد.
- آگاهی از اینکه نسبت به پروژه‌ها و اهدافمان در چه شرایطی قرار داریم. در این زمینه موفق هستیم یا نه. برای مثال، اگر یکی از اهداف فرد داشتن یک زندگی زناشویی موفق و خانواده متعالی است، باید بسنجد که نسبت به آن در چه شرایطی است و آیا از زندگی زناشویی‌اش راضی است یا خیر؟ اگر یکی از اهداف این است که روزی نویسنده خوبی باشد، باید ببیند که هم‌اکنون چه قدر با آن هدف فاصله دارد. آیا نسبت به سال گذشته به آن نزدیک‌تر شده است یا نه و چرا؟
- توجه به همخوانی اعمال و رفتار با اهداف: گاه بین اعمال فرد و اهدافش فاصله و ناهمخوانی زیادی وجود دارد. زندگی آگاهانه ایجاب می‌کند که اعمال و رفتارمان را در برخورد با اهدافمان بررسی کنیم و به همخوان بودن و نبودن اقدامات خود با اهداف توجه کنیم.
- توجه به دنیای پیرامون: افراد تحت تأثیر دنیای پیرامون خود هستند و این تأثیرگذاری معمولاً بیش از آن حدی است که فرد تصور می‌کند. محیط به لحاظ فیزیکی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بر ما تأثیر می‌گذارد. محیط فیزیکی در سلامتی ما مؤثر است. محیط فرهنگی در نگرش‌ها و ارزش‌ها اثرگذار است، و عوامل سیاسی آزادی‌ها و کنترل ما بر زندگی‌مان را تعیین می‌کند. این توجه باعث می‌شود نسبت به سائق‌هایی که فرد را به حرکت درمی‌آورد، آگاه‌تر شود.
- توجه به واقعیت‌های درونی: فرد باید دنیای درون خود را بشناسد. نیازها، احساسات، انگیزه‌ها و فرایندهای ذهنی خود را شناسایی کند تا در موارد مختلف بداند که انگیزه او برای اقدام به کار یا رها کردن کاری تأمین کدام نیاز بوده است و چه انگیزه‌ای او را به کاری واداشته یا از آن بازداشته است.

منابع:
- براندن، ناتانیل (1400). روان‌شناسی عزت‌نفس. مترجم: مهدی قراچه داغی. تهران: نشر نخستین.
- فرهنگی، علی‌اکبر ( 1385). ارتباطات انسانی. تهران: امیرکبیر.
- مروتی، سهراب؛ سیدمحمدرضا حسینی‌نیا، و فاطمه سیفعلی‌ئی (1398). «خودآگاهی و کارکردهای تربیتی آن در بهبود روابط اجتماعی انسان در قرآن و حدیث». آموزه‌های تربیتی در قرآن و حدیث.
- تمیمى آمدى، عبدالواحد بن محمد (1366). ‏تصنیف غررالحکم و درر الکلم‏. قم: دفتر تبلیغات‏.
- لیثى واسطى، على بن محمد ( 1376). عیون الحکم و المواعظ. قم: دار الحدیث‏.

نویسنده:

محمود شکوهی‌تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم