نشریه دانش سلامت و دین

کتابچه وبائیه اثر میرزا محمود خان

درخت پرثمر طب امروزی، بر ریشه‌های مستحکم علم پیشینیان استوار شده است. پیشینه طب و پزشکی در ایران، بسیار کهن و دیرینه است و گواه آن، وجود مراکز طبی، پزشکان نام‌آور و نسخ خطّی ذی‌قیمت پزشکی است که از اهمیت و ارزش والایی برخوردارند و این میراث مکتوب، ما را از علوم و فنون و کمّ و کیف دانش پیشینیان آگاه می‌کند.
 ازجمله معضلات مهمی که مردمان از گذشته‌های دور با آن دست‌وپنجه نرم می‌کردند و همواره حیات بشر را تهدید می‌کرده، شیوع بیماری‌های همه‌‌گیر است. شایان ذکر است که منظور از همه‌‌گیری در دوران گذشته، بیش‌تر بیماری‌های وبا و طاعون بوده است (فتاحی. 1380: 1018).
 بیماری وبا را در روزگاران گذشته «مرض الموت» و یا «مرگامرگی» می‌نامیدند (ناطق. 1358: 11). بر اساس دیدگاه حکمای طب ایرانی، هوای وبائی، باعث ایجاد بیماری‌هایی، مانند وبا، طاعون، آبله و سرخک می‌شود. این هوای وبائی از تحوّلات و تغییرات نامناسب در حالت هوا و مخلوط شدن با بخارهای بد از درون زمین با هوا به وجود می‌آید که می‌تواند بیماری‌هایی را ایجاد کند که به آن‌ها «تب وبائی» و گاه «وبا» گفته می‌شد (نصیری رودسری و همکاران. 1397: 25-35).
 اهمیت این بیماری سبب شد که اطباء در کتب و رسایل زیادی به‌طور اختصاصی و یا در ذیل کتب پزشکی عمومی به بررسی این بیماری بپردازند؛ ازجمله این کتب، «کتابچه وبائیه» اثر میرزا محمودخان است.
 میرزا محمودخان دکتر معتمد، ازجمله طبیبانی بود که در اواخر حکومت قاجار در شهر قزوین سکنی داشت و پدرش میرزا عبدالکریم از طبیبان سرشناس عهد قاجار بود. میرزا محمود پس از اتمام دروس مقدماتی نزد پدر، به فراگیری علم طب پرداخت. سپس در محضر درس میرزا احمد (احسن الحکما)، یک دوره طب قدیم و جدید را تلمّذ کرد.
 در سندی دیگر آمده است که حاجی میرزا محمودخان دکتر، فرزند عبدالکریم معتمدالاطبّا، در سال 1283 ق در تهران به دنیا آمد. در حسن‌آباد، خیابان اسب‌دوانی اقامت داشت و درس طب را در دارالفنون و سپس پاریس آموخت.  او پس از بیست سال عملیات بر طب مزاجی، جراحی و کحالی از مدرسه دارالفنون و پاریس تصدیق نامه دریافت کرد.
 محمود نجم‌آبادی از پزشکانی است که با دکتر حسین معتمد حشرونشر داشته است. وی می‌گوید: «معتمدها سه برادر بودند که به ترتیب سن، دکتر محمد، دکتر احمد و دکتر حسین است که جوان‌ترین آن‌ها به شمار می‌رفت و ...» (روستایی. 1382: 2/ 188- 190).
 از ویژگی‌های مهم مؤلّف کتابچه وبائیه این است که او در پزشکی، داروسازی و داروشناسی متبحّر بوده و تا حد امکان با دقّت درخور تحسین، درباره داروها سخن گفته است. اشراف او بر داروهای طب قدیم و جدید و کاربرد آن‌ها، اشاره به زمان استفاده‌ از دارو، سن و قشر خاص مصرف‌کننده‌ دارو، مقدار مصرف دارو و توجّه دقیق به اوزان دارو، نحوه‌ مصرف دارو که باید به‌تنهایی و یا با خوردنی دیگری آمیخته و مصرف گردد و روش مصرف دارو، مثلاً نوشیدن، خوردن، اماله و یا حقنه، از نمونه‌های توجه و تبحر مؤلف در داروسازی است.
 شیوع بیماری‌های واگیردار در دوره قاجار و فقر اکثریت مردم و هم‌زمانی آن با وقوع قحطی‌ها، سبب شد که مؤلف به نگارش این رساله اهتمام ورزد. چنانچه خود نیز در این رساله آورده است: «چون در این اوان‌،‌ مرض مخوف وباء در اغلب بلاد‌ ایران شایع گشته و موجب هلاکت اشخاص بی‌شمار می‌شود، حسب‌الامر سرکار ارفع امجد اسعد‌ والا، شاهزاده‌ با احتشام سالار لشکر، فرمانفرما -ادام الله تعالی إجلاله العالی- محض خیر عامّه‌ ناس، این کتابچه مختصر را در باب مرض وباء نگاشته و قسمی ترتیب داده‌ام که عامه‌ ناس در وقت ضرورت، اگر طبیبی حضور نداشته باشد، بتوانند خود را از این ناخوشی مخوف، محافظت و مداوا نمایند» (میرزا محمود خان. 1310: 3).
 از دیگر ویژگی‌های مهم و بارز این کتابچه، خودآموز بودن و سهل‌الفهم بودن آن است؛ به‌طوری‌که به گفته خود مؤلف «چون مرض معلوم و تشخیص آن محل ملاحظه نیست، هرکس فقط سواد فارسی و اندکی هوش فطری داشته باشد، می‌تواند به معالجات این مرض از روی این کتابچه رفتار نماید» (میرزا محمود خان. 1310: 4).
 نویسنده تا حد امکان کوشیده است که حقّ مطلب را به‌درستی و جامع ادا کند. وی وبا را به زبان آلمانی (کما باسیلوس) و فرانسوی (باسیل ویرگولی) و یونانی (کلرا) و هندی (بلای سیاه) معرفی می‌کند و نحوه‌ ایجاد بیماری، سرایت، علامات آن، و تشخیص و علاج آن را در سه مرحله ذکر می‌کند تا مخاطب در هر مرحله با توجه به نوع علامات، بهترین درمان را برگزیند.
 از ویژگی‌های علمی و تاریخی کتابچه اینکه، گویای سبک زندگی و مردم‌شناسی (اجتماعی - تاریخی) آن دوران است؛ ازجمله: ذکر آنچه در بازارها طبخ می‌شده است؛ مانند شیر برنج و ...، خریدوفروش و واردات مخدّر از کشورهای لندن و بمبئی، اشاره به مخدراتی، مانند تریاک و لودانم و کلردین که مورد استقبال افراد بوده است و اشاره به بحث قلیان کشیدن.
 مؤلف، این کتاب را با هدف کمک و سودرسانی به عموم مردم، به‌طور رایگان در اختیار همه قرار داد: «محض خیر عام، مجاناً به‌ هرکس داده می‌شود» (میرزا محمود خان. 1310: 1).
 این کتابچه برای فردی با عناوین «سرکار ارفع امجد اسعد‌ والا، شاهزاده‌ با احتشام سالار لشکر، فرمانفرما -ادام الله تعالی إجلاله العالی» نگاشته شده است.
 میرزا عبدالحسین فرمانفرما، در سال 1274 ق چشم به جهان گشود. پدرش فیروز میرزا، ملقب به نصرت الدوله، پسر شانزدهم عباس میرزای نایب‌السلطنه و عموی شاه وقت، یعنی ناصرالدین‌شاه و مادرش حاجیه هما خانم، دختر بهمن میرزا بهاءالدّوله پسر فتحعلی شاه بود. اسم او عبدالحسین و لقب او فرمانفرماست. بعد از تحصیلات اولیه در منزل، به آموختن زبان فارسی و عربی در مدرسه‌ نظامی اتریشی و به آموختن فنون نظامی پرداخت. به درجه‌ سرهنگی نائل و ریاست کرمان به او واگذار شد. در سال 1308 ملقب به سالار لشکر و رئیس قشون آذربایجان شد. از سال 1309 تا سال 1311 از سوی شاه به حکومت کرمان فرستاده شد. وی واقف انستی‌توی پاستور ایران است و به مدّت پنجاه سال درصحنه‌ سیاست فعالیت داشت و دوران سلطنت پنج شاه را درک کرد. سال‌ها در تبعید به سر برد و بالاخره در رمضان 1358 ق در سن 84 سالگی درگذشت (فرمانفرمائیان. 1377: 24-26، 359-363).
 تنها نسخه موجود از این کتابچه با چاپ سنگی به شماره‌ 184152 در کتابخانه‌ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. چهل صفحه دارد که هر صفحه، یازده سطر دارد. نسخه، فاقد شماره صفحه است و مؤلّف کلمه‌ ابتدائی صفحه‌‌‌ بعد را به‌عنوان نشانگر صفحات در انتهای صفحه آورده است. متن نسخه با خطّی خوانا به دست خطّ زین‌العابدین قزوینی با سبک نستعلیق به رشته تحریر در آمده است.
 معرفی، تصحیح و انتشار این نسخ ارزشمند که قسمتی از هویت ملی و علمی کشور است، نه‌تنها از جهت علمی، بلکه از جهت اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ... می‌تواند بسیار راهگشا باشد و مورد استفاده محققان این حیطه‌ها قرار گیرد.

منابع:
-  دهخدا، علی‌اکبر (1377 ش). لغت‌نامه دهخدا. زیر نظر محمد معین و دکتر سید جعفر شهیدی. تهران: مؤسسه لغت‌نامه دهخدا.
- روستایی، محسن (1382 ش). تاریخ طب و طبابت در ایران (از عهد قاجار تا پایان عصر رضاشاه) به روایت اسناد. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملّی ایران.
- فتاحی معصوم، سیدحسین (1380 ش). مجموعه مقالات و گفتارهای دومین سمینار دیدگاه‌های اسلام در پزشکی.
- فرمانفرائیان، مهرماه (1377 ش). زندگی‌نامه عبدالحسین میرزا فرمانفرما. تهران: انتشارات توس.
- میرزا محمودخان (1310 ق). کتابچه وبائیه. به خط زین‌العابدین قزوینی. کتابخانه‌ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی شماره 184152.
- ناطق، هما (1358 ش). مصیبت وبا و بلای حکومت. تهران: انتشارات نشر گستره.
- نصری رودسری، سهیل؛ خدادوست، محمود؛ بابا محمودی، فرهنگ و نصیری، ابراهیم (1397 ش). «تشخیص و درمان وبا از منظر حکمای طب ایرانی». مجله طب سنتی اسلام و ایران. سال نهم، شماره اول.

1. کحالی: ‌چشم‌پزشکی (دهخدا. 1377: 18108)

2. اماله: داخل کردن مایعات در روده‌ها و احشا از پایین، برای پاک کردن روده انسان یا حیوان و رفع یبوست (دهخدا. 1377: 3303).

3. حقنه: همان اماله است (دهخدا. همان).

نویسنده:

فاطمه ملازاده

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم