نشریه دانش سلامت و دین

نقش سوره توحید در ارتقای سلامت معنوی

نگاه توحیدی به عالم، اساسی‌ترین و نخستین اصل از اصول عقاید اسلامی و زیربنای همه باورهای دینی است. این نگاه تأکید دارد که جهان و همه پدیده‌های عالم، مخلوق خداوند هستند. او مالک، مدیر و مدبر عالم است و همه امور به دست اوست. در جهان، قدرت و مؤثری غیر از او وجود ندارد و همه قدرت‌ها در نهایت به خدا برمی‌گردد. سوره مبارک توحید از سوره‌های مهم در زمینه توحید به شمار می‌آید و مبنایی مهم را در مسیر نیل به آرامش و تاب‌آوری بیماران فراهم می‌کند. در این نوشتار، ضمن ارائه سوره مبارک توحید، نقش نگاه توحیدی این سوره، در ارتقای آرامش و تاب‌آوری به بحث گذاشته می‌شود.

بسْم اللّه الرّحْمن الرّحیم‏
«قلْ هو اللّه أحدٌ (1)؛ بگو: خداوند، یکتا و یگانه است».
علامه طباطبایی، «احد» را به معنی ذاتی می‌داند که قبول کثرت نمی‌کند؛ وجودی که نه در ذهن و نه در خارج، دومی برای آن قابل تصور نیست. بنابراین، شمارش در مورد او مطرح نیست و هرگز داخل در عدد نمی‌شود؛ ذاتى از هر نظر بى‌نظیر و منفرد، یگانه در علم، بی‌نظیر در قدرت، بی‌مثال در رحمانیت و رحیمیت و... . براین‌اساس، «اللّه أحدٌ» به معنای نامتناهی بودن وجود اوست؛ زیرا هر وجودی که نامتناهی نباشد، دوم برایش قابل طرح است و وجود نظیر و شریک برای او ممتنع نخواهد بود، ولی برای وجود نامتناهی، هیچ مثل و مانندی قابل تصور نیست. به‌صورت کلی، باید گفت که جهان‌نگری توحیدی به شکل‌گیری باورها و ارزش‌های مبتنی بر آن و در نهایت، رفتارهایی متناسب می‌انجامد که همه این مؤلفه‌ها در آرامش و تاب‌آوری فرد نقش مستقیم یا غیر مستقیم دارد.

«اللّه الصّمد (2)؛ خداوندى است که همه نیازمندان قصد او مى‏کنند»
«راغب» در مفردات، صمد را به معنى آقا و بزرگى دانسته است که دیگران براى انجام کارها به سوى او مى‏روند. در مقاییس اللغة آمده است که «صمد» دو ریشه اصلى دارد: یکى به معنى «قصد» است و دیگرى به معنى «صلابت و استحکام» و اینکه به خداوند متعال صمد گفته مى‏شود به این دلیل است که بندگانش قصد درگاه او را مى‏کنند.
اعتقاد به صمد بودن خداوند توجه می‌دهد که همه نیازهای ما از سوی خدای متعال برآورده می‌شود. همین مسئله، به اعتماد و توکل ما به خداوند کمک می‌کند. همچنین، باور به صمدیت خدای سبحان سبب می‌شود زمینه‌های حل چالش ناتوانی در دعا کردن که در مطالعات مختلف، به‌عنوان یکی از چالش‌های معنوی بیماران مطرح شده است، فراهم شود.

«لمْ یلدْ و لمْ یولدْ (3) و لمْ یکنْ له کفواً أحدٌ (4)؛ (هرگز) نزاد، و زاده نشد، و براى او هیچ‌گاه شبیه و مانندى نبوده است!»
این دو آیه شریفه به نفی شرک پرداخته، اعلام می‌کنند که خدای سبحان نه در طول و نه در عرض شریکی ندارد. انسان نیازها و مشکلات متعددی دارد که درصدد رفع این نیازهاست. بر اساس این آیات، خدای سبحان در خالقیت، ربوبیت و مدیریت عالم تک است و هیچ ملجأ و پناهی غیر از او نیست. هیچ‌کس غیر از او مالک چیزی نیست. همه امور به ید قدرت اوست. انسان مؤمن باید از اسباب دیگر قطع امید کند و تنها به او امید ببندد. به جای اینکه همه را صاحب اثر بداند و به دنبال راضی کردن همگان باشد، به یک مؤثر حقیقی در عالم معتقد باشد و تنها بر اساس معیارهای او زندگی کند. انسان موحد می‌داند که همه اسباب عالم را خداوند بنا کرده است و همه به اذن و اراده او تأثیر می‌گذارند. بنابراین، ضمن عمل به وظیفه خود در راستای نیل به اهدافش، حرص‌وجوش بیش‌ازحد نخواهد خورد و اسباب را مقدمه اراده خداوند خواهد دانست و این زمینه رضایت به قضا و قدر الهی و آرامش فرد را فراهم خواهد آورد.
در ادامه، برخی دیگر از محورهای ارتباط نگاه توحیدی و مبنا قرار گرفتن آن برای آرامش و تاب‌آوری به‌اختصار بیان می‌شود.
معنای زندگی: از چالش‌های معنوی بیماران، فقدان یا کمرنگ شدن معنای زندگی آنان است. بنیان‌های معنای زندگی و در ادامه آن، معنای درد و رنجی که بیمار متحمل می‌شود، در نگاه اسلامی، توحید و ازجمله احدیت خداوند است. کسی که عالم را مخلوق خداوند یکتا می‌داند، هدف خلقت را آن‌گونه که خداوند فرموده است، رشد و تعالی و تکامل خود و وارد شدن در دریای رحمت الهی که با عبودیت خداوند به دست می‌آید، خواهد دانست. روشن است که چنین نگاهی تا چه حد می‌تواند به آرامش‌بخشی بیمار کمک و او را از تشویش و ناامیدی دور کند.
اعتماد و تکیه به حضرت حق: کسی که خداوند را «احد» می‌داند؛ یعنی وجودی که در ذات و صفاتی مثل قدرت و علم و حکمت، نامتناهی است و زمام امور به دست اوست و مدیر و مدبر عالم و سرچشمه همه قدرت‌هاست و بی اذن و اراده او کمترین تغییری در عالم به وجود نمی‌آید، در اعتماد و تکیه به او تردید به خود راه نخواهد داد و این تکیه به خدای سبحان موجبات آرامش بیشتر بیمار را فراهم خواهد آورد.
پشتوانه عمل به وعده‌ها: خداوند با وصف «احد» از پشتوانه لازم برای عمل به وعده‌هایش در ازای تحمل سختی‌های ناشی از بیماری برخوردار است. خدای سبحان مغفرت، رشد معنوی و نزدیک شدن به بهشت را در ازای تحمل سختی‌های ناشی از بیماری به مؤمنان داده است.
احساس تنهایی نکردن: فردی که به جهان و امور خود، خداباورانه و توحیدی نگاه می‌کند، احساس تنهایی به خود راه نمی‌دهد. چنین فردی می‌گوید اگر هم تنها شوم، باز خدا هست. ازنظر او، خداوند جانشین همه نداشته‌هاست. او دوستی شنوا، بینا، دانا و مهربان دارد که بر همه چیز تواناست و ازهرجهت او را کفایت می‌کند.
توسعه نیافتن و تشدید نشدن اهداف مادی و نفسانی: خداگرایی و عبادت خداوند مانع از گسترش و تشدید امیال نفسانی می‌شود. فردی که تمام توجهش به خود، امیال و نفسانیاتش است، هدف اصلی‌اش برآوردن هرچه بیشتر و بهتر امیال نفسانی خواهد بود و این باعث فربه‌تر شدن خواسته‌های نفس و گسترش آن می‌شود و در مقابل، کسی که خود را بنده خدا بداند و عبادت و اطاعت را سرلوحه کار خود قرار دهد، خواسته‌های نفسانی‌اش مجال توسعه نخواهند داشت. روشن است که با نزدیک شدن خواسته‌ها و داشته‌ها آرامش بیشتری بر فرد حاکم خواهد بود.
باور به زندگی اخروی در ادامه زندگی دنیوی: فردی که نگاه توحیدی داشته باشد، معرفت الهی و وحیانی به هستی را خواهد پذیرفت و حیات را در جهان مادی دنیوی خلاصه نخواهد کرد و آخرت را به‌عنوان یک حقیقت خواهد پذیرفت. در این صورت، ارزشمندی اهداف و ارزش‌های مادی کوتاه‌مدت در نگاه او جایگاه خود را خواهند یافت و در مقابل، ارزش‌های الهی و فطری که شخصیت او را تعالی ببخشند و نوع زندگی ابدی‌اش را تعیین کنند، اهمیت دوچندان خواهند داشت. به‌این‌ترتیب، محبت و گرایش به دنیا در او تعدیل خواهد شد و درنتیجه، از میزان هیجانات منفی‌ای که در اثر ناکامی‌ها و رنج‌های دوران بیماری با آن‌ها مواجه می‌شود، کاسته خواهد شد.

منابع:
- قرآن کریم.
- طباطبایی، محمدحسین (1402 ق). المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات‏.
- مکارم شیرازى، ناصر و همکاران (1371). تفسیر نمونه‏. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
- مکارم شیرازى، ناصر (1373). ترجمه قرآن. قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى‏.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم