نشریه دانش سلامت و دین

ذهن‌آگاهی؛ یکی از مؤلفه‌های لذت‌بری سعادت‌نگر در منابع اسلامی

در منابع دینی، عمدتاً بر لذت‌بری سعادت‌نگر توصیه شده است و نگاه تک‌بعدی به لذت را که تنها بر خوشی، راحتی و نبود فشار توجه دارد، مقبول نمی‌داند و از مؤلفه‌های مختلفی برای لذت‌بری سعادت‌نگر یاد شده است که در این نوشتار، به ذهن‌آگاهی در مورد لذات و بهره‌مندی از آن‌ها، به‌عنوان یکی از این مؤلفه‌ها پرداخته می‌شود. ذهن‌آگاهی در این مورد، به معنی آگاهی عمیق و مداوم از بهره‌مندی و لذت‌های موجود در زندگی گواراست. این مهم در محورهای زیر در آیات قرآن کریم و روایات مورد توجه است:

1. توصیه به عدم غفلت از بهره‌مندی‌های دنیا
قرآن کریم تأکید دارد که مردم به یاد نعمت‌های الهی باشند و البته از آن در مسیر سعادت خود بهره ببرند؛ برای نمونه در آیه سوم سوره مبارک فاطر می‌فرماید: «یا أیّها النّاس اذْکروا نعْمت اللّه علیْکمْ هلْ منْ خالقٍ غیْر اللّه یرْزقکمْ من السّماء و الْأرْض...‏؛ اى مردم! به یاد آورید نعمت خدا را بر شما؛ آیا آفریننده‏اى جز خدا هست که شما را از آسمان و زمین روزى دهد؟!...» و توصیه می‌کند در کنار اینکه باید به دنبال کسب آخرت باشید، نصیب خود از دنیا را فراموش نکنید. امیرمؤمنان علی× در تفسیر آیه یادشده می‌فرمایند: «لا تنْس صحّتک و قوّتک و فراغک و شبابک و نشاطک (صدوق. 1376: 228)‏؛ سلامتی و قدرت و فراغت و جوانی و نشاطت را از یاد نبر تا به‌وسیله آن آخرتت را طلب کنی» که نشان می‌دهد سرمایه‌های آخرت درنتیجه‌ توجه و هوشیاری به نعمت‌های در اختیار تأمین می‌گردد. البته همان‌طور که از نمونه‌های یادشده استفاده می‌شود، یادآوری نعمت‌های خداوند و بهره بردن از لذات و نعمات دنیایی باید در مسیر سعادت جهت‌گیری شود، ولی نکته مهم این است که مسیر سعادت می‌تواند همراه توجه به نعمات الهی و لذت بردن از آن باشد و این امر موجب نشاط بیشتر در طی مسیر می‌گردد؛ هرچند طی مسیر سعادت، خود مهم‌ترین و لذت‌بخش‌ترین نعمت خدای سبحان است و نیازهای مختلف انسان، ازجمله نیاز خودشکوفایی با طی همین مسیر، در اعلی درجه تأمین خواهد شد و بر اساس اینکه برخی تصور می‌کنند در مسیر آخرت بودن مساوی با رها کردن دنیا و یا لذت نبردن از دنیاست، درست نیست، بلکه باید از خود طی مسیر الی الله نیز لذت برد.

2. زندگی گوارای دنیا درگرو ذهن‌آگاهی به نعمت‌های در دسترس
در منابع دینی، زندگی گوارا درگرو توجه به نعمت‌های خداوند دانسته شده است. در حدیث معراج، یکی از مؤلفه‌های زندگی گوارا، در کنار یاد دائمی خداوند، فراموش نکردن نعمات الهی دانسته شده است. در این روایت می‌خوانیم: «یا أحْمد هلْ تدْری أیّ عیْشٍ أهْنى و أیّ حیاةٍ أبْقى قال اللّهمّ لا قال أمّا الْعیْش الْهنی‏ء فهو الّذی لا یفْتر صاحبه عنْ ذکْری و لا ینْسى نعْمتی و لا یجْهل حقّی یطْلب رضای لیْله و نهاره (دیلمی. 1412 ق: 1/204)‏؛ ای احمد، آیا می‌دانی کدام زندگی گواراتر و کدام باقی‌تر است؟ پیامبرﷺ فرمود: خدایا نمی‌دانم. فرمود: زندگی گوارا آن است که صاحب آن از یاد من غافل نمی‌شود و نعمت مرا فراموش نمی‌کند و به حق من جاهل نیست و صبح و شب رضایت مرا طلب می‌کند».

3. شادمانی درگرو رضایت از روزی در دسترس
بر اساس برخی متون اسلامی، کسی که به آنچه خداوند روزی کرده است، راضی باشد، شادمان خواهد بود. از پیامبر اکرمﷺ روایت شده است که فرمود: «... منْ رضی بما رزقه اللّه قرّتْ عیْنه (صدوق. 1376: 225)؛ هر کس به آنچه خدا روزی‌اش کرده است، راضی باشد، چشمش روشن خواهد بود».

4. توجه به بهره‌مندی‌های خاص
گاه، دلیل اینکه فرد از شادمانی محروم می‌شود، این است که به دنبال چیزهایی می‌رود که روزی او نشده است که نتیجه آن، بروز هیجانات منفی، مثل ناکامی و غم و افسردگی است؛ درحالی‌که در همان لحظه از نعمت‌های فراوان دیگری بهره‌مند است که ای‌بسا ارزشمندتر و مهم‌تر باشد. در روایتی آمده است: «و روی إذا طلبْت شیْئاً من الدّنْیا فزوی عنْک فاذْکرْ ما خصّک اللّه به منْ دینه أوْ صرفه عنْک بغیْرک فإنّ ذلک أحْرى أنْ تسْخو نفْسک عمّا فاتک من الدّنْیا (منسوب به علی بن موسی(علیه‌السلام). 1406 ق: 360)؛ وقتی چیزی از دنیا را خواستی که به تو داده نشده است، در یاد چیزی باش که خدا از دین به تو داده و به دیگری نداده است که برایت نسبت به آنچه نصیبت نشده، سزاوارتر بوده است».

منابع:
- قرآن کریم.
- دیلمى، حسن بن محمد (1412 ق)‏. إرشاد القلوب إلى الصواب (للدیلمی). قم: الشریف الرضی‏.
- منسوب به على بن موسى امام هشتم(علیه‌السلام) (1406 ق). ‏الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا(علیه‌السلام). مشهد: مؤسسه آل البیت(علیهم‌السلام). ‏
- صدوق. محمد بن علی بن بابویه (1376). امالی. تهران: کتابچی.
برگرفته از مقاله: مهدی عباسی و همکاران (1397). «مؤلفه‌های لذت‌بری سعادت‌نگر بر اساس منابع اسلامی: تدوین یک مدل مفهومی» پژوهش‌نامه سبک زندگی.

نویسنده:

دکتر محمود شکوهی‌تبار

دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم