نشریه دانش سلامت و دین

نقش حسن ظن در ارتقای سلامت از منظر روایات اسلامی

حسن ظن، یکی از آموزه‌های مهم است که در متون دینی تأکیدی ویژه‌ بر آن شده است. این آموزه با ایجاد ارتباط مثبت بین افراد و تعامل اجتماعی خوب و تنظیم افکار در مورد طرف مقابل، به بهبود آرامش درونی و روابط اجتماعی کمک می‌کند. نکته‌ای که بر سلامت اثرگذار است.  بهبود ارتباط اجتماعی یکی از پیش‌بینی‌کننده‌های مهم به‌زیستی است (p229:(koenig et al. 2012؛ به‌گونه‌ای که ریف و سینگر در الگوی شش‌بعدی پیشنهادی خود برای به‌زیستی، یک بعد آن را روابط مثبت با دیگران دانسته‌اند (براتی. 1388). همچنین، از ابعاد مهم سازه به‌زیستی پیشنهادی وسینگ و وان دان، برخورداری افراد از روابط بین فردی و تعامل اجتماعی خوب است (کزازی. 1386).

در ادامه، به برخی روایاتی اشاره می‌شود که به حسن ظن توصیه کرده‌ و آثار آن را در سلامت یادآور شده‌اند.
1- حسن ظن موجب رهایی از افکار منفی و درنتیجه آسودگی خاطر و آرامش درون است. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) حسن ظن را کاهنده همّ و غم و موجب سلامت بدن دانسته است: «حسْن الظّنّ راحة الْقلْب و سلامة الْبدن (تمیمی آمدی. 1366: 253)‏؛ حسن ظن موجب راحتی قلب و سلامت بدن است». همچنین، در روایت دیگر می‌فرماید: «حسْن الظّنّ یخفّف الْهمّ و ینْجی منْ تقلّد الْإثْم (همان)؛ خوش‌بینى، اندوه را مى‌کاهد و از افتادن در بند گناه مى‌رهاند». روشن است که آرامش درون و کاهش هیجانات منفی موجب افزایش سلامت جسم و روان افراد می‌گردد.

2- حسن ظن باعث بهبود روابط اجتماعی و جلب محبت دیگران می‌شود و در مقابل، سوءظن زمینه درگیری‌ها و درنتیجه سردی روابط و از بین رفتن محبت بین افراد را فراهم می‌آورد. امیرالمؤمنین(علیه‌السلام) می‌فرماید: «منْ حسن ظنّه بالنّاس حاز منْهم الْمحبّة؛ کسی که به مردم گمان نیک برد محبت آنان را به خود جلب می‌کند». پیش‌تر بیان شد که بر اساس شواهد، بهبود روابط اجتماعی با به‌زیستی و رضایت از زندگی که از مؤلفه‌های سلامت روان هستند، همبستگی دارد. بنابراین، ازاین‌جهت نیز حسن ظن موجب ارتقای سلامت می‌گردد.

3- حسن ظن موجب دوری از برخی گناهان است و درنتیجه ارتقای سلامت معنوی افراد را در پی دارد. سوءظن گاه منشأ برخی گناهان مثل تجسس، تهمت، غیبت، آزار دیگران و... می‌گردد. البته این آثار، افزون بر تأثیرات بد معنوی، زمینه‌های تخریب روابط اجتماعی را نیز فراهم می‌کند. امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) حسن ظن را باعث سلامت دین دانسته و فرموده‌ است: «حسْن الظّنّ راحة الْقلْب و سلامة الدّین‏» (تمیمی آمدی. 1366: 253)، و سوءظن را فسادگر امور و برانگیزاننده بر شرور معرفی کرده و فرموده‌ است: «سوء الظّنّ یفْسد الْأمور و یبْعث على الشّرور» (لیثی. 1376: 283). سوءظن نه تنها منشأ برخی گناهان است ، بلکه به فرموده خدای سبحان در آیه دوازدهم سوره مبارک حجرات باید از آن بپرهیزیم زیرا خود آن می‌‌تواند گناه باشد: «یا أیّها الّذین آمنوا اجْتنبوا کثیراً من الظّنّ إنّ بعْض الظّنّ إثْمٌ و لا تجسّسوا و لا یغْتبْ بعْضکمْ بعْضا؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری گمان‌ها بپرهیزید؛ چراکه بعضی از گمان‌ها گناه است و هرگز (در کار دیگران) تجسّس نکنید و هیچ‌یک از شما دیگری را غیبت نکند». توالی قرار گرفتن سوءظن و تجسس و غیبت در این آیه شاید به دلیل زمینه‌سازی و تأثیر سوءظن در تجسس و غیبت باشد.

براین‌اساس، آموزه دینی «حسن ظن» و دوری از «سوءظن» در ارتقای سلامت مؤثر است و ترویج آن می‌تواند آثاری مثبت بر سلامت افراد و جامعه داشته باشد.
در این زمینه، از امام صادق (علیه‌السلام) روایتی نقل شده که جالب توجه است: «حسْن الظّنّ أصْله منْ حسْن إیمان الْمرْء و سلامة صدْره و علامته أنْ یرى کلّ ما نظر إلیْه بعیْن الطّهارة و الْفضْل... قال النّبیّ ﷺ أحْسنوا ظنونکمْ بإخْوانکمْ تغْتنموا بها صفاء الْقلْب و إثاء [نقاء] الطّبْع و قال أبیّ بْن کعْبٍ إذا رأیْتمْ أحد إخْوانکمْ فی خصْلةٍ تسْتنْکرونها منْه فتأوّلوها سبْعین‏ تأْویلًا فإن اطْمأنّتْ قلوبکمْ على أحدها و إلّا فلوموا أنْفسکمْ‏ حیْث لمْ تعْذروه فی خصْلةٍ یسْترها علیْه سبعین [سبْعون‏] تأْویلًا فأنْتمْ أوْلى بالْإنْکار على أنْفسکمْ منْه (منسوب به جعفر بن محمد (علیه‌السلام). 1400 ق: 173)؛ ریشه خوش‏گمانى، ایمان محکم و نیکوى مرد و سالم بودن سینه و قلب اوست از تاریکى‏هاى اخلاق سوء و علامت آن این است که به هر چیزى که نظر مى‏کند با چشم پاک و نظر فضیلت باشد... رسول اکرم ﷺ فرموده است: درباره برادران دینى خودتان گمان نیکو داشته باشید که موجب صفای دل و پاکی طبع است و ابى بن کعب گفت: چون یکى از برادران دینى خودتان را در یک حالت ناپسندیده یا بر عملى مکروه دیدید تا هفتاد مرتبه رفتار او را تأویل به خوبى و حمل بر معناى مطلوب کنید و اگر بعد از این تأویل باز دل‌هاى شما آرامش پیدا نکرد البته نفس‏هاى خودتان را ملامت و سرزنش کنید که نتوانستید خصلتى را که از یک فرد مسلمانى دیدید و تا هفتاد مرتبه جاى تأویل داشت، پرده‌پوشى کرده، او را معذور بدارید، پس شما با این نفس مضطرب سزاوارتر به ملامت هستید».

همچنین در روایتی دیگر از آن حضرت آمده است که امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فرمود: «ضعْ أمْر أخیک على أحْسنه حتّى یأْتیک ما یغْلبک منْه و لا تظنّنّ بکلمةٍ خرجتْ منْ أخیک سوءاً و أنْت تجد لها فی الْخیْر محْملا؛ گفتار و کردار برادرت را حمل بر نیکى کن، مگر اینکه کارى از او سر بزند که نتوانى توجیه کنى و به گفتار او تا جایى که مى‌توان حمل بر نیکى کرد، سوءظن نبر» (ابن‌بابویه. 1376: 304).

منابع:
- قرآن کریم.
- براتی سده، فرید (1388). «اثربخشی مداخلات روانشناسی مثبت‌گرا جهت افزایش نشاط، خشنودی از زندگی، معناداری زندگی و کاهش افسردگی؛ تدوین مدلی برای اقدام». تهران: دانشگاه علّامه طباطبایی.
- کزازی، نجم السادات (1386). «بررسی رابطه جهت گیری مذهبی با بهزیستی روانی دانشجویان دانشگاه علّامه طباطبایی». قم: دانشگاه پیام نور.
- تمیمى آمدى، عبد الواحد بن محمد (1366). تصنیف غرر الحکم و درر الکلم‏. قم: دفتر تبلیغات‏.
- لیثى واسطى، على بن محمد (1376). عیون الحکم و المواعظ (للیثی). قم: دار الحدیث‏.
- ابن بابویه، محمد بن علی (1376). امالی صدوق. تهران: کتابچی.
- منسوب به جعفر بن محمد، امام ششم (علیه‌السلام) (1400 ق)‏. مصباح الشریعة. بیروت: اعلمى‏.

-Koenig, H & Dana King & Verna B. Carson (2012). Handbook of Religion and Health. Oxford University Press.

نویسنده:

محمود شکوهی تبار

گروه مطالعات قرآن و حدیث در سلامت، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران