نشریه دانش سلامت و دین

نقش معنای زندگی در ارتقای سلامت معنوی از منظر قرآن کریم

ازجمله مسائلی که از دیرباز برای انسان مطرح بوده، موضوع «معنای زندگی» است که به‌خصوص در مشکلات، رنج‌ها و بیماری‌ها بیشتر فکر بشر را برای یافتن پاسخ، درگیر خود کرده است. در مطالعات مختلف نیز مبحث معنای زندگی به‌عنوان یکی از چالش‌های معنوی بیماران، گزارش شده است (Ku, Kuo et al. 2010, Monod Rochat et al. 2010).
 پاسخ مناسب به این پرسش، تاب‌آوری افراد را در مواجهه با بیماری و سختی‌های برآمده از آن ارتقا می‌دهد. افزون بر آن، زندگی معنادار و هدفمند یکی از مؤلفه‌های مهم ارتقای به‌زیستی است (Diener 1984; Myers and Diener 1996). براین‌اساس، معنای زندگی از مؤلفه‌های مؤثر در ارتقای سلامت به شمار می‌رود.
در تعریف «معنا» سه مفهوم اساسی در نظر گرفته شده است. این سه مفهوم عبارت‌اند از: هدف، ارزش و کارکرد. می‌توان یکی از مهم‌ترین معانی برای «معنای زندگی» را همان «هدف» یا «مقصود زندگی» دانست. «هدف» در لغت به معنای نقطه و نشانه‌ای است که تیرانداز در نظر می‌گیرد و تیر را به سوی آن پرتاب می‌کند و در محاورات عرفی به نتیجه‌ی کار اختیاری گفته می‌شود که عاقل مختار، از آغاز در نظر دارد و کار را برای رسیدن به آن انجام می‌دهد. به‌طوری‌که اگر نتیجه کار منظور نباشد، آن کار انجام نمی‌گیرد (مصباح یزدی. 1366: 2/398).
انسان حقیقت‌جو همواره با این پرسش که آدمی کیست، از کجا و برای چه آمده است و به کجا خواهد رفت، روبرو بوده است. «تلاش برای یافتن معنایی در زندگی، نیروی اصیل و بنیادی است، نه توجهی ثانویه از کشش‌های غریزی انسان»
(فرانکل. 1399: 110). اینکه زندگی صرفاً به امور پست و پیش‌پاافتاده معطوف باشد، مطلوب روح کمال‌گرای بشری نیست. آدمی همیشه در پی جهت‌داری و هدفمندی در زندگی و علاقه‌مند است که زندگی‌اش سیر و سلوکی عاقلانه و هدف‌دار داشته باشد و دستیابی به معنا در زندگی، از اصلی‌ترین دغدغه‌های انسان است.
پرسش در مورد «معنای زندگی» منحصر به وجود انسان است که به‌عنوان تنها موجود متفکر و پرسشگر در میان موجودات شناخته می‌شود و از دو جنبه اساسی آگاهی و اختیار برخوردار است. از جهتی، چون هر انسان فقط یک مرتبه مسیر زندگی را طی می‌کند و فرصتی دوباره برای آزمون و خطا ندارد، دریافت این معنا و هدف، اهمیت ویژه می‌یابد و انسان عاقل را وامی‌دارد تا برای یافتن صحیح‌ترین پاسخ برای پرسش‌های خویش، به کنکاش بپردازد؛ زیرا هر پاسخی به این پرسش، در چگونگی زندگی او تأثیر می‌گذارد.
در روایتی به نقل از امیرالمؤمنین حضرت علی (علیه‌السلام) آمده است که آن حضرت می‌فرماید: «رحم اللّه امراً اعد لنفسه و استعد لرمسه و علم من این و فى این و الى این (صدرالمتألهین. 1383: ‏1/569)؛ خداوند رحمت کند آن کسی را که آنچه لازم است، براى نفس خود تهیه و خویشتن را براى قبر مستعد و آماده سازد. آن انسانى که بداند از کجا آمده و در کدام راه است و به سوى کدام مقصد بازمی‌گردد».
آموزه‌های دینی نقشی مؤثر در داشتن زندگی هدفمند ایفا می‌کنند. مطالعات کیفی و کمی حاکی از ارتباط بین مشارکت مذهبی و زندگی هدفمند یا معنادار است. برای نمونه، Skrabski و همکارانش (2005) با بررسی 12640 نمونه از بین بزرگ‌سالان در مجارستان در طی پژوهش خود یافتند که ارتباط مثبت معناداری بین اهمیت دین و معنای زندگی وجود دارد.
بسیاری از محققان اذعان دارند که دین یک منبع مهم برای هدف و معنای زندگی است. برای نمونه، فروید می‌گوید: باید اعتراف کرد که تنها مذهب می‌تواند به پرسش از هدف در زندگی پاسخ دهد. بر اساس سیستماتیک رویوی کوئینگ و همکارانش (2012) که به بررسی 45 مطالعه در این زمینه پرداخته‌اند، 42 مطالعه از ارتباط مثبت معنادار بین دین‌داری و هدف یا معنای زندگی حکایت می‌کند (koeing et al. 2012: p238).
از دیدگاه قرآن کریم، «معنای زندگی» به نحوی ذیل مفهوم «هدف خلقت» تعریف می‌شود. با مراجعه به آیات حیات‌بخش وحی می‌یابیم که خلقت هدفمند است و بیهوده و باطل نیست (ص: 27). هدف از خلقت در این کتاب آسمانی، رهایی انسان‌ها از تاریکی‌ها (انعام: 122)، رساندن آنان به حیات طیبه (نحل: 97)، سعادت در دنیا (یونس: 62-64) و درنهایت، ورود به بهشت برین (هود: 105-108) معرفی شده است. قرآن در کنار این اهداف، به اهداف میانی نیز برای خلقت اشاره کرده است؛ ازجمله می‌توان از عبودیت پروردگار یاد کرد. خدای متعالی در سوره ذاریات می‌فرماید: «و ما خلقْت الْجنّ و الْإنْس إلاّ لیعْبدون (ذاریات: 56)؛ من جن و انس را نیافریدم جز برای اینکه عبادتم کنند (و از این راه تکامل یابند و به من نزدیک شوند) ». طبق این آیه، هدف از خلقت عبودیت خداوند است که به‌عنوان غرض متوسط مطرح شده است (طباطبایی. 1417 ق: 18/386).
ازجمله دیگر اهداف میانی که برای خلقت مطرح شده مشخص شدن بهترین عملکرد است. در سوره مبارک ملک آمده است: «الّذی خلق الْموْت و الْحیاة لیبْلوکمْ أیّکمْ أحْسن عملا... (ملک: 2)؛ خدایی که مرگ و زندگانی را آفرید که شما بندگان را بیازماید تا روشن شود کدام‌یک از شما عملکرد بهتری دارید...». طبق این آیه، سنجش بهترین عملکرد انسان، از اهداف خلقت است. می‌توان گفت که هدف نهایی خلقت فوز و فلاح است که همان وارد شدن در رحمت بی‌منتهای الهی، زندگی متعالی در دنیا و نائل شدن به بهشت در آخرت، و ابزار دستیابی به آن، بهترین عملکرد، یعنی عبادت خداوند است.
در نظر گرفتن چنین هدف و معنایی برای زندگی، معنای درد و رنج را به‌کلی متحول می‌کند. فردی که هدف از زندگی دنیوی را عبودیت خداوند و بهترین عملکرد در موقعیت‌های مختلف بداند، تا به‌واسطه آن شخصیت خود را تعالی بخشد و لیاقت ورود به دریای بی‌منتهای رحمت الهی را داشته باشد، در تحلیل چیستی رنج و درد و نوع مواجهه با آن کاملاً متفاوت از کسی خواهد بود که هدف زندگی خود را کسب لذات آنی دنیوی می‌داند. در نگاه انسان مؤمن، بیماری و مشکلات حاصل از آن، نه‌تنها مانعی بر سر راه او در نیل به هدف خلقت ایجاد نمی‌کند، بلکه فرصتی ناب و بی‌نظیر فراهم می‌کند تا در این مسیر راحت‌تر گام بردارد.

منابع:
- قرآن کریم.
- مصباح یزدی، محمدتقی (1366 ش). آموزش فلسفه، قم: سازمان تبلیغات اسلامی.
- فرانکل، ویکتور امیل (1399). انسان در جستجوی معنا. مترجم: نهضت صالحیان؛ مهین میلانی. تهران: انتشارات لیوسا.
- صدرالدین شیرازى، محمد بن ابراهیم (1050 ق‏). شرح أصول الکافی (صدرا). تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417 ق). المیزان فى تفسیر القرآن‏‏. چاپ پنجم. قم: دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
-Skrabski, A., M. Kopp, S. Rozsa, J. Rethelyi, and R. H. Rahe (2005). “Life meaning: An important correlate of health in the Hungarian population.” International Journal of Behavioral Medicine 12(2): 78–85.
-Ku Y-L, Kuo S-M, Yao C-Y (2010). Establishing the validity of a spiritual distress scale for cancer patients hospitalized in southern Taiwan. International Journal of Palliative Nursing;16(3):134-8.
-Monod SM, Rochat E, Büla CJ, Jobin G, Martin E, Spencer B (2010). The spiritual distress assessment tool: an instrument to assess spiritual distress in hospitalised elderly persons. BMC geriatrics;10(1):1-9.
-Diener, E. (1984). “Subjective well-being.” Psychological Bulletin 95: 542–575.
-Myers, D. G., and E. Denier (1996). “The pursuit of happiness: New research uncovers some nonintuitive insights into how many people are happy—and why.” Scientific American 274: 54–56.
-Koenig, H & Dana King & Verna B. Carson (2012). Handbook of Religion and Health. Oxford University Press.

نویسنده:

نورا کمالیون

دانش‌آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور آران و بیدگل، اصفهان، ایران

محمود شکوهی تبار

گروه مطالعات قرآن و حدیث در سلامت، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران