نشریه دانش سلامت و دین

نقش آموزه‌های قرآنی در ارتقای به‌زیستی با لحاظ متغیر میانجی حمایت اجتماعی

مطالعات، بیانگر آن است که افراد با ارتباط اجتماعی بیشتر، از به‌زیستی بالاتری برخوردارند. مطالعات طولی (1969 ،Bradburn)  و (1975 ،Graney)  و نیز مطالعه مداخله‌ای (1983 ،Fordyce) ، ازجمله این پژوهش‌ها هستند. (Okun و همکاران، 1984) طی متاآنالیزی که بر 115 مطالعه انجام دادند، نشان دادند که فعالیت اجتماعی، حدود 2 تا 4 درصد از واریانس در به‌زیستی را پیش‌بینی می‌کند (پس از کنترل سایر متغیرها). همچنین، برخی مطالعات نشان می‌دهد که برخی ارتباطات اجتماعی، مانند ارتباط با دوستان با به‌زیستی بیشتر ارتباط دارد؛ هرچند برخی ارتباطات ممکن است چنین نباشد .(Mancini and Orthner, 1980)
آموزه‌های دینی، مؤمنان را به حمایت اجتماعی و مراقبت از هم ترغیب و تشویق می‌کنند. بر اساس شواهد، افرادی که در فعالیت‌های مذهبی مشارکت دارند، شبکه‌های حمایتی بزرگ‌تر، ارتباطات اجتماعی بیشتر و رضایت بیشتری را تجربه می‌کنند. در یک مرور سیستماتیک که 74 مطالعه را مورد بررسی قرار داده است، 61 مطالعه (82 درصد) بیانگر رابطه مثبت معنادار، بین دین‌داری و حمایت اجتماعی است (Koenig, H & Dana King & Verna B. Carson, 2012).
پیوستگی ثابت بین دین و حمایت اجتماعی باعث شده است که حتی برخی تصور کنند تأثیر دین بر به‌زیستن، تنها به دلیل حمایت اجتماعی است که دین ایجاد می‌کند؛ هرچند مطالعات تکمیلی نشان داده است که این‌طور نیست. برای نمونه، در مطالعه‌ای روشن شد که تنها حدود 15 درصد از تأثیر دین بر افسردگی، مربوط به حمایت اجتماعی است. (Koenig, 2007)
در این زمینه، به بخشی از آموزه‌های قرآن کریم که موجب ارتقای روابط اجتماعی و حمایت اجتماعی می‌گردد، اشاره می‌شود.
قرآن کریم بر انفاق، به‌ویژه انفاق مالی، به‌عنوان یکی از مصادیق حمایت اجتماعی در جامعه تأکید کرده است. در آیات حیات‌بخش قرآن کریم، در بسیاری از موارد، دعوت به انفاق همپای دعوت به نماز مطرح شده و یکی از صفات مؤمنان تلقی شده است: «إنّ الّذین یتْلون کتاب اللّه و أقاموا الصّلاة و أنْفقوا ممّا رزقْناهمْ سرًّا و علانیةً یرْجون تجارةً لنْ تبور (فاطر: 29)؛ کسانى که کتاب الهى را تلاوت مى‏کنند و نماز را برپا مى‏دارند و ازآنچه به آنان روزى داده‏ایم پنهان و آشکار انفاق مى‏کنند، تجارتى (پرسود و) بى‏زیان و خالى از کساد را امید دارند». انفاق در قرآن مایه بخشش گناهان دانسته شده است: «إنْ تبْدوا الصّدقات فنعمّا هی و إنْ تخْفوها و تؤْتوها الْفقراء فهو خیرٌ لکمْ و یکفّر عنْکمْ منْ سیئاتکمْ (بقره، 271)؛ اگر انفاق‌ها را آشکار کنید، خوب است! و اگر آن‌ها را مخفى ساخته و به نیازمندان بدهید، براى شما بهتر است! و قسمتى از گناهان شما را مى‏پوشاند (و در پرتو بخشش در راه خدا، بخشوده خواهید شد) و خداوند به آنچه انجام مى‏دهید، آگاه است».
همچنین، قرآن کریم مؤمنان را برادر هم می‌خواند که مبنایی محکم برای حمایت اجتماعی ایجاد و دعوت می‌کند که به اصلاح رابطه بین برادرانتان اقدام کنید و صلح و دوستی را بینشان برقرار نمایید: «إنّما الْمؤْمنون إخْوةٌ فأصْلحوا بیْن أخویْکمْ و اتّقوا اللّه لعلّکمْ ترْحمون (حجرات: 10)؛ مؤمنان برادر یکدیگرند؛ پس دو برادر خود را صلح و آشتى دهید و تقواى الهى پیشه کنید، باشد که مشمول رحمت او شوید!» امام باقر (علیه‌السلام) در بیان همبستگی جامعه اسلامی می‌فرماید: مؤمنان در نیکی کردن و ترحم آوردن و مهربان بودن به یکدیگر، در حکم تن واحدند که تا عضوی از آن به درد آید، عضوهای دیگر با بیدار ماندن و گرفتار تب شدن، با آن همنوایی می‌کنند (حکیمی و همکاران. 1388: 173-174). همچنین، از پیامبر اکرم ﷺ روایت شده است که فرمود: آن‌کس که سیر بخورد و برادرش گرسنه باشد، به خدا ایمان ندارد. نیز آن که بپوشد و برادرش برهنه باشد، به خدا ایمان ندارد (همان).
از امام علی (علیه‌السلام)  نیز روایتی نقل شده است که فرمود: هرکس برادر برهنه خود را بپوشاند، خداوند لباس بهشتی بر او خواهد پوشاند... . آن‌کس که برادر گرسنه خویش را خوراک دهد، خدا از خوراک‌های پاکیزه بهشتی به او خواهد خورانید و آن‌کس که تشنه‌ای را سیراب کند، خداوند او را از رحیق مختوم بهشتی خواهد نوشانید تا سیراب گردد... و هرکس برادر مؤمن خویش را بر مرکب خود سوار کند، خدا او را بر شتری (مرکبی) از شترها (مرکب‌‎ها) ی بهشتی سوار خواهد کرد... و آن‌کس که برای برادر دینی خویش زن بگیرد و او را از تنهایی نجات بخشد... خداوند حوریان بهشتی را به همسری او درخواهد آورد (شهید ثانی، 1390: 92).
از این روایت برمی‌آید که برادر دینی بودن تنها عنوان خالی نیست و با مسائلی همچون پوشاندن، خوراک دادن و بر مرکب سوار کردن و فراهم آوردن اسباب ازدواج و نظایر این‌ها تحقق می‌یابد که همگی مصادیقی از حمایت اجتماعی هستند.
این مهم در سیره پیامبر گرامی اسلام ﷺ مورد توجه ویژه قرار داشت. آن حضرت در سال اول هجرت، پیمان برادری (عقد اخوت) را بین مهاجران و انصار برقرار ساختند. این پیمان باعث تقویت وحدت و همدلی میان مسلمانان شد؛ زیرا بر اساس این پیمان، انصار باید از برادران مهاجر خود حمایت و پشتیبانی می‌کردند (توحیدی‌نیا، 1393: 198).
در آیه 82 سوره مبارک بقره نیز بر این مطلب تأکید شده است:«و إذْ أخذْنا میثاق بنی إسْرائیل لا تعْبدون إلاّ اللّه و بالْوالدیْن إحْساناً و ذی الْقرْبى‏ و الْیتامى‏ و الْمساکین و قولوا للنّاس حسْناً و أقیموا الصّلاة و آتوا الزّکاة ثمّ تولّیْتمْ إلاّ قلیلاً منْکمْ و أنْتمْ معْرضون؛ و (به یاد آورید) زمانى را که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند یگانه را پرستش نکنید، و به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکى کنید، و به مردم نیک بگویید، نماز را برپا دارید، و زکات بدهید. سپس (با اینکه پیمان بسته بودید) همه شما- جز عده کمى- سرپیچى کردید، و (از وفاى به پیمان خود) روى‏گردان شدید».
 در این آیه، خداوند بندهایی از پیمانی را که با بنی‌اسرائیل بسته است، یادآوری می‌کند که بخش زیادی از این دستورها در راستای حمایت اجتماعی است.
همچنین در جای دیگر، خداوند مؤمنان را به تعاون و همیاری دعوت می‌کند که از نمودهای روشن حمایت اجتماعی است: «... و تعاونوا على الْبرّ و التّقْوى‏ و لا تعاونوا على الْإثْم و الْعدْوان و اتّقوا اللّه إنّ اللّه شدید الْعقاب (مائده: 2)؛ و (همواره) در راه نیکى و پرهیزگارى با هم تعاون کنید! و (هرگز) در راه گناه و تعدى همکارى ننمایید! و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است!».
براین‌اساس، حمایت اجتماعی نقش بسزایی در ارتقای به‌زیستی دارد و آموزه‌های دینی فراوانی ناظر به این مسئله وجود دارد که باعث می‌شود افراد دین‌دار توجهی ویژه‌ به آن داشته باشند و حمایت اجتماعی در میان دین‌داران ارتقا یابد.


منابع:
- قرآن کریم.
- مکارم شیرازی، ناصر (1373). ترجمه قرآن. قم: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى‏.
- حکیمی، محمدرضا و همکاران (1388). الحیاه. ترجمه احمد آرام. تهران. فرهنگ اسلامی.
- شهید ثانی. زین‌الدین بن علی (1390). کشف الریبه. بی‌جا. دار المرتضی للنشر.
- توحیدی‌نیا، ابوالقاسم (1393). «بررسی بنیاد تمدن اسلامی و ارزش‌های آن برای پیشرفت امروز ملل مسلمان». علوم انسانی صدرا. ش 10.
- Bradburn, N. M. 1969. The Structure of Psychological Well-being. Chicago, IL: Aldine.
- Graney, M. J. 1975. “Happiness and social participation in aging.” Journal of Gerontology, 30: 701–706.
- Fordyce, M. W. 1983. “A program to increase happiness: Further studies.” Journal of Counseling Psychology 30: 483–498.
- Okun, M. A., W. A. Stock, M. J. Haring, and R. A. Witter. 1984. “The social activity/subjective well-being relation: A quantitative synthesis.” Research on Aging 6: 45–65.
- Mancini, J. A., and D. J. Orthner. 1980. “Situational influences on leisure satisfaction and morality and old age.” Journal of the American Geriatrics Society 28: 466–471.
- Koenig, L. B., M. McGue, R. F. Krueger, and T. J. Bouchard, Jr. 2007. “Religiousness, antisocial behavior, and altruism: Genetic and environmental mediation.” Journal of Personality 75(2): 265–290.
- Koenig, H & Dana King & Verna B. Carson (2012). Handbook of Religion and Health. Oxford University Press.

نویسنده:

نورا کمالیون

دانش‌آموخته کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث، دانشگاه پیام نور آران و بیدگل، اصفهان، ایران.

فهیمه دهقانی‌زاده

دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، تهران، ایران.

محمود شکوهی تبار

گروه مطالعات قرآن و حدیث در سلامت، دانشکده سلامت و دین، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.