نشریه دانش سلامت و دین

مروری بر ابزارهای ارزیابی معنوی

سازمان بهداشت جهانی (WHO)، مراقبت تسکینی را دربرگیرنده همه اقدامات فعال و کامل برای کاستن از رنج و درد و بهبود کیفیت زندگی بیمار، و آن را جامع‌نگر تعریف می‌کند؛ یعنی شامل مراقبت کل از فرد، ازجمله مراقبت معنوی  (1 و 2). با توجه به تعریف یادشده و این واقعیت که افرادی که با یک بیماری محدودکننده یا تهدیدکننده زندگی می‌کنند، اغلب چالش‌های معنوی را تجربه می‌کنند (3)، ضروری است که مراقبان سلامت بدانند که چگونه به‌درستی بیماران را ازنظر پریشانی معنوی غربالگری و منابع و نیازهای معنوی آنان را ارزیابی کنند. در واقع، هر پرستاری می‌داند که پیش از ارائه مراقبت‌های پرستاری جامع و شخص‌محور، بیمار باید ارزیابی شود. مطالعات نشان داده‌اند که بیشتر بیماران هم خواهان رسیدگی و برآورده شدن نیاز معنوی خود هستند و تمایل دارند درمانگرشان به این مسائل توجه کند (4). ازآنجاکه معنویت یک بعد ذاتی و اغلب بسیار ارزشمند برای کسانی است که مراقبت‌های پرستاری تسکینی دریافت می‌کنند، ضروری است که پرستاران مراقبت‌های تسکینی بدانند چگونه معنویت را ارزیابی کنند (5).

معنویت را می‌توان به‌عنوان حس تعلق به یک بعد متعالی یا حس آرامش، هدف و باورهای وجودی درباره معنای زندگی تعریف کرد؛ به‌عبارت‌دیگر پایه و شالوده معنویت، ایمان به خدای یکتاست. به دلیل نیاز به استاندارد‌سازی تعریف معنویت در مراقبت تسکینی، گروهی از متخصصان بین‌حرفه‌ای مراقبت‌های تسکینی و معنوی، تعریفی جامع از معنویت به‌صورت «بعد انسانی که به روش جستجو و بیان معانی و هدف افراد اشاره دارد» و روشی که آن‌ها ارتباط با خود، دیگران، طبیعت و خداوند را تجربه می‌کنند، ارائه کرده‌اند. ساخت پرسش‌نامه در زمینه ارزیابی معنویت بیماران، به‌وسیله شماری از پژوهشگران خارج از کشور، مورد توجه قرار گرفته است و طیفی از این ابزار سنجش وجود دارد که برخی برای گروه‌های خاصی از بیماران و برخی قابل استفاده برای عموم بیماران طراحی شده که البته در ایران بومی‌سازی نشده است.

غربالگری معنوی

غربالگری معنوی وجود یا عدم وجود نیازهای معنوی یا پریشانی را با هدف شناسایی کسانی که به ارزیابی و مراقبت معنوی بیشتر نیاز دارند، ارزیابی می‌کند. از اهداف غربالگری معنوی این است که مشخص شود آیا بیمار با هرگونه ناراحتی روحی مواجه است یا خیر، و آیا آن‌ها مایل‌اند که متخصص مراقبت‌های بهداشتی یا تیم حمایت معنوی به آن‌ها خدمات ارائه دهد؟ (6). با توجه به اینکه غربالگری معنوی ازنظر مفهومی در چتر بزرگ‌تر غربالگری روانی اجتماعی قرار می‌گیرد، تعدادی از ابزارهای توسعه‌یافته برای غربالگری روانی ـ اجتماعی عمومی شامل یک یا چند آیتم معنوی است (3،7 و 8). به همین ترتیب، بسیاری از ابزارهای نیازسنجی شامل مواردی هستند که معنویت را ارزیابی می‌کنند (9).

غربالگری معنوی، مانند هر غربالگری دیگر، معمولاً شامل یک یا دو پرسش است و به‌وسیله پزشکانی که غربالگری معمول را در پذیرش اولیه انجام می‌دهند، صورت می‌گیرد. برای مثال، پرستار یا مددکار اجتماعی ممکن است غربالگری معنوی را هنگام تریاژ یا‌ پذیرش در محیط‌هایی مانند بیمارستان‌ها، خانه‌های سالمندان یا آسایشگاه‌ها انجام دهد؛ برای نمونه می‌توان از بیمار پرسید که «دین و یا معنویت چقدر در مقابله شما با بیماری اهمیت دارد؟»

اگر پاسخ بیمار مثبت بود، پرسش بعدی می‌تواند این باشد که «در این زمان، این منابع چقدر برای شما کارساز هستند؟»

-              اگر بیمار مشکلی در مقابله داشته باشد و یا منابع معنوی یا مذهبی برای آن‌ها مفید نباشد، ارجاع به روحانی دارای گواهینامه تخصصی یا دارای مدرک معتبر توصیه می‌شود.

-              اگر بیمار هیچ مشکلی با غربالگری نداشته باشد، شرح‌حال معنوی باید به‌وسیله پزشک دخیل در روند ‌پذیرش به دست آید (10).

شرح‌حال معنوی

شرح‌حال معنوی از مجموعه بزرگتری از پرسش‌ها استفاده می‌کند تا ویژگی‌های معنوی، منابع و نیازهای بیمار را به تصویر بکشد و معمولاً در یک ارزیابی اولیه و جامع به‌وسیله پزشک انجام می‌شود. مدل‌های اولیه برای تاریخچه معنوی، شامل مقیاس فیکا FICA پوچالسکی و رومر (11)، مقیاس اسپریت موگانز (12) و مقیاس هوپ (13) است. تحقیقات محدودی در خصوص کاربرد مقیاس‌های شرح‌حال معنوی در جمعیت‌های مراقبت تسکینی وجود دارد، و تحقیقات بیشتری برای ارزیابی فعلی و طراحی ابزارهای جدید شرح‌حال معنوی در میان جمعیت‌های مختلف بیماران تسکینی مورد نیاز است (5).

ابزار سابقه معنوی FICA ابزاری معتبر و پرکاربردی برای گرفتن شرح‌حال معنوی بیمار است. ابعاد و پرسش‌های این ابزار به شرح ذیل است:

-              F. ایمان و اعتقاد: «آیا خود را شخصی معنوی می‌دانید؟» یا «آیا از باورهای معنوی مفیدی در راستای مقابله با استرس و یا چیزی که تحمل می‌کنید، برخوردارید؟» (مفهوم‌سازی زمینه‌ای این پرسش‌ها با آنچه بیمار تحمل می‌کند، بسیار اهمیت دارد).

اگر پاسخ بیمار «خیر» باشد، ممکن است پزشک بپرسد «چه چیزی به زندگی شما معنا می‌بخشد؟» گاه بیماران با پاسخ‌هایی نظیر خانواده، شغل یا طبیعت جواب می‌دهند، اما حتی اگر بیمار دغدغه معنوی داشته باشد، پزشک باید با پرسش‌های همچون «چه چیزی به زندگی شما معنا می‌بخشد؟» جزئیات بیشتری را درباره این موارد بررسی کند.

-              اهمیت: «معنویت در زندگی شما چه اهمیتی دارد؟ آیا معنویت بر نحوه مراقبت از خودتان در این بیماری تأثیر داشته است؟ معنویت چه نقشی در تصمیم‌گیری در حوزه سلامت شما دارد؟ (برای مثال، اهداف مراقبت، گزینه‌های درمانی)»

-              C- جامعه: «آیا شما عضوی از جامعه معنوی یا مذهبی هستید؟ آیا این کار از شما حمایت می‌کند و چگونه؟ آیا گروهی از افراد که واقعاً دوستشان دارید یا افراد مهم برای شما وجود دارد؟» جوامعی مانند مساجد یا گروهی از دوستان همفکر می‌توانند به‌صورت سیستم‌های قوی پشتیبانی برای برخی بیماران عمل کنند.

-              A - پرداختن: «برای پرداختن به این موضوعات در مراقبت‌های سلامتی خود، چقدر ارائه‌دهنده خدمات سلامت خود را دوست دارید؟» همچنین، اگر پزشک پریشانی معنوی یا منابع معنوی را تشخیص دهد، باید در ارزیابی و برنامه گفته شود.

ابزار دیگر برای کمک به پزشک در گرفتن شرح‌حال معنوی، مقیاس اسپریت است که به‌عنوان راهنما برای شناسایی اجزای مهم ارائه شده است. در واقع، اسپریت به شش بعد اشاره دارد که مراقب معنوی از بیمار می‌پرسد و در این اکتشاف می‌کوشد تا به وضعیت معنوی بیمار پی ببرد. این ابعاد به همراه پرسش‌ها به شرح ذیل است:

-              سیستم اعتقاد معنوی: وابستگی مذهبی شما چیست؟

-              معنویت شخصی: آیا می‌توانید عقاید و اعمال دین یا نظام معنوی خود را توصیف کنید؟

-              یکپارچگی با جامعه معنوی: آیا شما به گروه یا جامعه معنوی یا مذهبی خاصی تعلق دارید؟ آیا این عضویت می‌تواند یک منبع حمایتی برای شما محسوب شود؟

-              اقدامات و محدودیت‌های تشریفاتی: آیا اقدامات خاصی وجود دارد که شما به‌عنوان بخشی از دین یا بعد معنوی خود انجام دهید؟ آن‌ها چه اهمیتی برای شما دارد؟

-              پیامدهای مراقبت‌های پزشکی: دوست دارید هنگام مراقبت از شما به چه جنبه‌هایی از دین یا معنویت توجه شود؟ آیا بر اساس مسائل مذهبی یا معنوی، موانعی در روابط ما وجود دارد؟

-              برنامه مربوط به اواخر عمر: همان‌طور که برای مراقبت از شما در اواخر عمر برنامه‌ریزی می‌کنیم، می‌توانید بگویید ایمان شما چه تأثیری بر تصمیمات شما دارد؟

ابزار دیگر با عنوان مقیاس هوپ توسط آنادراجه و هایت جهت اندازه گیری بعد معنوی بیماران معرفی گردید. اولین بعد این مقیاس به منابع امید در زندگی بیمار می پردازد.

-              منابع امید: چه چیزی در زندگی شما وجود دارد که به صورت درونی آن را به عنوان یک منبع حمایتی و الهام بخش درک می کنید؟

-              دین سازمان یافته: آیا خود را به عنوان بخشی از جامعه دینی می دانید؟ چقدر این موضوع برای شما مهم است؟

-              معنویت شخصی: آیا شما اعتقادات معنوی شخصی، مستقل از دین خود دارید؟ چه جنبه هایی از معنویت/ اعمال خود را بیشتر مفید می دانید؟

-              تاثیرات در مراقبت های پزشکی و مسائل پایان زندگی: آیا اقدامات یا محدودیت های خاصی وجود دارد که ما باید در ارائه مراقبت از شما بدانیم؟ آیا صحبت با یک روحانی از جامعه دینی خود یا یک رهبر روحانی را مفید می دانید؟

ابزارهای ارزیابی معنوی باید برای بیماری‌های محدودکننده زندگی قابل استفاده باشد؛ اطلاعات مرتبط بالینی را ارائه دهد، قابل سنجش، معتبر و پایا و فراگیر باشد، و برای بیماران و مراقبان امکان‌پذیر و قابل قبول باشد و یک برنامه مراقبت معنوی بین‌رشته‌ای را ارائه دهد. برای دستیابی به این اهداف، شکاف‌های تحقیقاتی کلیدی باید برطرف شود. بسیاری از ابزارها عمدتاً برای اهداف تحقیقاتی توسعه‌یافته‌اند و مطالعات بیشتری برای ارزیابی سودمندی آن‌ها در محیط‌های بالینی مورد نیاز است. افزون بر این، محدودیت‌های مقیاس‌های ارزیابی معنوی، نیاز به بررسی دقیق ابزارهای موجود و نیز طراحی ابزارهای جدید و جامع‌تر را نشان می‌دهد. همانند دیگر جنبه‌های مراقبت تسکینی، همکاری بین‌حرفه‌ای در مراقبت معنوی اهمیت زیادی دارد. همه اعضای تیم بین‌حرفه‌ای با بیماران تعامل دارند که شامل پاسخ و پرداختن به همه ابعاد مراقبت بیمار، یعنی معنوی، مذهبی و وجودی و نیز جسمانی، روانی و اجتماعی است.

منابع

1.             Massey K, Fitchett G, Roberts P. Assessment and diagnosis in spiritual care. Spiritual care in nursing practice. 2004;209:42.

2.             Selman L, Young T, Vermandere M, Stirling I, Leget C. Research priorities in spiritual care: An international survey of palliative care researchers and clinicians. Journal of pain and Symptom Management. 2014;48(4):518-31.

3.             Wells‐Di Gregorio S, Porensky EK, Minotti M, Brown S, Snapp J, Taylor RM, et al. The James Supportive Care Screening: integrating science and practice to meet the NCCN guidelines for distress management at a Comprehensive Cancer Center. Psycho‐oncology. 2013;22(9):2001-8.

4.             Wolpin S, Berry D, Austin-Seymour M, Bush N, Fann JR, Halpenny B, et al. Acceptability of an electronic self report assessment program for patients with cancer. Computers, informatics, nursing: CIN. 2008;26(6):332.

5.             Balboni TA, Fitchett G, Handzo GF, Johnson KS, Koenig HG, Pargament KI, et al. State of the science of spirituality and palliative care research part II: screening, assessment, and interventions. Journal of pain and symptom management. 2017;54(3):441-53.

6.             Puchalski CM. Formal and informal spiritual assessment. Asian Pac J Cancer Prev. 2010;11(Suppl 1):51-7.

7.             Bultz BD, Groff SL, Fitch M, Blais MC, Howes J, Levy K, et al. Implementing screening for distress, the 6th vital sign: a Canadian strategy for changing practice. Psycho‐oncology. 2011;20(5):463-9.

8.             Loscalzo M, Clark K, Dillehunt J, Rinehart R, Strowbridge R, Smith D. SupportScreen: a model for improving patient outcomes. Journal of the National Comprehensive Cancer Network. 2010;8(4):496-504.

9.             Carlson LE, Waller A, Mitchell AJ. Screening for distress and unmet needs in patients with cancer: review and recommendations. Journal of Clinical Oncology. 2012;30(11):1160-77.

10.           Fitchett G, Risk JL. Screening for spiritual struggle. Journal of Pastoral Care & Counseling. 2009;63(1-2):1-12.

11.           Puchalski C, Romer AL. Taking a spiritual history allows clinicians to understand patients more fully. Journal of palliative medicine. 2000;3(1):129-37.

12.           Maugans TA. The spiritual history. Archives of family medicine. 1996;5(1):11-6.

13.           Anandarajah G, Hight E. Spirituality and medical practice: using the HOPE questions as a practical tool for spiritual assessment. American family physician. 2001;63(1):81.

نویسندگان

زهرا صبوحی

گروه آموزش بهداشت، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران، ایران.

زهرا طاهری خرامه  

مرکز تحقیقات سلامت معنوی، دانشگاه علوم پزشکی قم، قم، ایران.